3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
La modalità citazionale e contrario, <strong>pa</strong>rticolarmen<strong>te</strong> rara nel Commen<strong>to</strong> alle Verrinae 85 ,<br />
presuppone senz’altro che il <strong>pa</strong>sso delle Georgiche sia investi<strong>to</strong> di <strong>pa</strong>rticolare au<strong>to</strong>rità da<br />
<strong>pa</strong>r<strong>te</strong> del commenta<strong>to</strong>re. Come per la glossa ad Verr. 46, analizzata supra, sembra tuttavia da<br />
ridurre la portata del confron<strong>to</strong> diret<strong>to</strong> fra i due in<strong>te</strong>rpreti. Utilizza, infatti, il locus virgiliano<br />
in riferimen<strong>to</strong> a iniustus anche Dona<strong>to</strong>. La nota ad Andr. 36 si sofferma sul valore, nel verso<br />
di Terenzio, di iustus: l’aggettivo, qui riferi<strong>to</strong> alla condizione servile, non significa “legittimo,<br />
dovu<strong>to</strong>”, che non avrebbe senso nel con<strong>te</strong>s<strong>to</strong>, bensì “modera<strong>to</strong>, gius<strong>to</strong>” 86 . L’esegeta<br />
richiama, come confronti, Georg. 1, 164 e 3, 347, in cui, per contrario, iniustus equivale a<br />
“pesan<strong>te</strong>”: APVD ME IVSTA ET CLEMENS moderata, aequa, levis, cui contrarium Vergilius<br />
ait (Georg. 1, 164) ‘et iniquo p(ondere) r(astri)’ et (Georg. 3, 347) iniquo [sic] sub fas<strong>ce</strong><br />
v(iam) c(um) [sic] c(arpit)’ 87 nam qui ‘iustam’ debitam nunc dici putant, nihil afferunt ad<br />
iuvandam sen<strong>te</strong>ntiam. Da evidenziare che Dona<strong>to</strong>, come lo pseudo-Asconio, impiega e<br />
contrario la citazione di Virgilio. La presenza di Georg. 3, 347 nello scolio ad Verr. 1, 15<br />
potrebbe, dunque, essere da ricondurre non all’esegesi di Servio, ma a in<strong>te</strong>rpreti più remoti,<br />
forse da identificare con la prima esegesi virgiliana. La prova dell’in<strong>te</strong>resse, diffuso fra gli<br />
in<strong>te</strong>rpreti, per il <strong>pa</strong>sso, è data dal lemma fas<strong>ce</strong>m del quar<strong>to</strong> libro di Nonio, che presenta tre<br />
distinti exempla, tratti dall’opera del Man<strong>to</strong>vano. La critica ha ricondot<strong>to</strong> l’origine della<br />
notazione proprio a Georg. 3, 347 88 : il lessicografo legge, nella propria fon<strong>te</strong>, che il poeta<br />
non allude qui a un “peso” reale, ma a un console. Il valore primario, fas<strong>ce</strong>s = “fasci”, è<br />
illustra<strong>to</strong> da Georg. 2, 495; Ecl. 9, 65 e Georg. 4, 204 sono citati a proposi<strong>to</strong> del valore onus 89 .<br />
Potrebbero, forse, confermare l’esis<strong>te</strong>nza di una simile fon<strong>te</strong>, pur con tut<strong>te</strong> le cau<strong>te</strong>le,<br />
richies<strong>te</strong> dalla natura del <strong>te</strong>s<strong>to</strong> 90 , gli Scholia Bernensia ad Georg. 3, 347. La nota propone, al <strong>pa</strong>ri<br />
della Compendiosa doctrina, un’in<strong>te</strong>rpretazione figurata di fas<strong>ce</strong>s, da in<strong>te</strong>ndere come la guerra<br />
85 Cfr. cap. 2.4, analisi della glossa ad div. Caec. 8 e n. 189.<br />
86 Simone, nel <strong>te</strong>ntativo di assicurarsi la benevolenza del liber<strong>to</strong> Sosia, gli ricorda come la sua servitù<br />
sia sempre stata giusta e clemen<strong>te</strong>, tan<strong>to</strong> da concludersi con l’affrancamen<strong>to</strong>: Ego postquam <strong>te</strong> emi, a<br />
<strong>pa</strong>rvolo ut semper tibi / apud me iusta et clemens fuerit servitus / scis. Feci ex servo ut esses libertus mihi, /<br />
prop<strong>te</strong>rea quod servibas liberali<strong>te</strong>r: / quod habui summum pretium persolvi tibi (Ter., Andr. 35-39).<br />
87 La lezione iniquo in luogo di inius<strong>to</strong> in Georg. 3, 347, non at<strong>te</strong>stata da alcun codi<strong>ce</strong> virgiliano,<br />
sembra da imputare all’analogia con l’identico iniquo di Georg. 1, 164, cita<strong>to</strong> subi<strong>to</strong> prima dal<br />
commenta<strong>to</strong>re.<br />
88 LINDSAY 1901, 71.<br />
89 Non. 487 L.: FASCES quam habeant significationem, manifestum est. Vergilius Georg. lib. II (495): illum<br />
non populi fas<strong>ce</strong>s, non purpura regum / flexit. Fas<strong>ce</strong>m consulem posuit Vergilius Georg. lib. III<br />
(347): inius<strong>to</strong> sub fas<strong>ce</strong> viam dum carpit. Fas<strong>ce</strong>m, onus. Vergilius in Bucolicis (9, 65): ego hoc <strong>te</strong><br />
fas<strong>ce</strong> levabo. idem Georgicon lib. IV (204): ultroque animas sub fas<strong>ce</strong> dedere.<br />
90 Sui molti e complessi problemi, inerenti gli Scholia Bernensia e, più in generale, l’esegesi non<br />
serviana a Virgilio, cfr. nn. 92, 159 e 161 infra.<br />
121