3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Hanc habent ar<strong>ce</strong>m 276 . Arx vel sedes tyranni dicitur, ut saepe alibi, vel<br />
editus 277 in civita<strong>te</strong> et munitior ad salu<strong>te</strong>m civium locum, ut Virgilius 278 :<br />
Quo res summa loco, Panthu 279 ? quam prendimus ar<strong>ce</strong>m (Aen. 2,<br />
322)? 280<br />
diis eviden<strong>te</strong>r exclusum et sciebat nullam esse aliam prae<strong>te</strong>r ipsam (Tib. Claud. Don. ad Aen. 2, 322). I<br />
moderni sono concordi nel considerare in<strong>te</strong>rrogative entrambe le frasi; problematica risulta,<br />
tuttavia, l’espressione res summa, in<strong>te</strong>sa dal Danielino come sinonimo di res publica e da Tiberio<br />
Claudio Dona<strong>to</strong> come “situazione cruciale”. Nettleship (CONINGTON-NETTLESHIP 1979) approva<br />
l’in<strong>te</strong>rpretazione serviana: il nesso res summa sembra essere usa<strong>to</strong> anticamen<strong>te</strong> in riferimen<strong>to</strong> allo<br />
Sta<strong>to</strong>. A ul<strong>te</strong>riore riprova della <strong>te</strong>si dello studioso, è possibile richiamare il Commen<strong>to</strong> di Grillio al<br />
de inventione ci<strong>ce</strong>roniano (31, 41-42 J.): l’equivalenza res maximas = rem publicam è illustrata proprio<br />
con il <strong>pa</strong>sso del Man<strong>to</strong>vano: Ad has res ergo illi politici et doc<strong>to</strong>res non ac<strong>ce</strong>debant, sed gubernabant res<br />
maximas, id est rem publicam, ut illud Virgilii (Aen. 2, 322) est: Quo res summa loco, Panthu?<br />
Nettleship menziona, tuttavia, l’ec<strong>ce</strong>zione di Livio, in cui la locuzione ha in genere il valore di “the<br />
point on which it all depends”. È ques<strong>to</strong> il significa<strong>to</strong> suggeri<strong>to</strong> dalle In<strong>te</strong>rpretationes Vergiliane e<br />
accol<strong>to</strong> da AUSTIN 1980 e da FAIRCLOUGH 1999 (=2004); sembra basarsi sulla medesima<br />
in<strong>te</strong>rpretazione la congettura spes al pos<strong>to</strong> di res di Baehrens: RIBBECK 1895, n. ad loc. DERYCK<br />
WILLIAMS 1996 (=2006) propone, inve<strong>ce</strong>, il senso di “la battaglia decisiva”. Altrettan<strong>to</strong><br />
problematico l’esat<strong>to</strong> valore di quo loco, in<strong>te</strong>so in senso metaforico da Austin, mentre Deryck<br />
Williams lo in<strong>te</strong>rpreta let<strong>te</strong>ralmen<strong>te</strong> (“dove si svolge la battaglia?”). A proposi<strong>to</strong> del verbo prendimus,<br />
che può essere tan<strong>to</strong> un presen<strong>te</strong> quan<strong>to</strong> un perfet<strong>to</strong>, si pronunciano solo il Danielino, che<br />
propende per la prima ipo<strong>te</strong>si (l’annotazione è ascritta a Servio da RAND-SAVAGE-SMITH-<br />
WALDROP-ELDER-PEEBLES-STOCKER 1946), e Deryck Williams, che preferis<strong>ce</strong> inve<strong>ce</strong> la seconda.<br />
Non del tut<strong>to</strong> perspicuo anche il significa<strong>to</strong> di arx, in<strong>te</strong>so unanimemen<strong>te</strong> dagli esegeti antichi come<br />
la rocca di Troia. Fra i moderni, Austin conserva l’in<strong>te</strong>rpretazione antica; lo s<strong>te</strong>sso fa PERRET 1981,<br />
che dà tuttavia a quam l’inusuale valore di “come” (“in che sta<strong>to</strong> troveremo la rocca?”). La<br />
maggioranza degli studiosi, in contras<strong>to</strong> con l’affermazione di Servio, suppone tuttavia che Enea<br />
voglia alludere a una fra mol<strong>te</strong> postazioni fortifica<strong>te</strong> distribui<strong>te</strong> all’in<strong>te</strong>rno della città. Chiaro, in ogni<br />
caso, che Virgilio impiega qui il <strong>te</strong>rmine nel significa<strong>to</strong> let<strong>te</strong>rale, e non in quello figura<strong>to</strong> di “difesa”;<br />
ne sembra consapevole lo pseudo-Asconio, che illustra con il locus dell’Eneide l’equivalenza arx =<br />
“rocca cittadina”. Non pienamen<strong>te</strong> condivisibile, dunque, l’osservazione di GESSNER 1888, 55:<br />
secondo lo studioso, da<strong>to</strong> che Ci<strong>ce</strong>rone impiega il <strong>te</strong>rmine in senso figura<strong>to</strong>, sarebbe ipotizzabile<br />
(“es scheint”) che lo scoliasta legga il medesimo significa<strong>to</strong> nel verso virgiliano.<br />
276 I codici S e M dello pseudo-Asconio at<strong>te</strong>stano nel lemma la lezione ar<strong>te</strong>m, non <strong>te</strong>stimoniata da<br />
alcuno dei manoscritti ci<strong>ce</strong>roniani e imputabile, forse, a un errore di trascrizione.<br />
277 La lezione editus dei codici è corretta in aeditus nell’editio prin<strong>ce</strong>ps (1477) e nella Beraldina (1520).<br />
278 I codici oscillano sulla grafia del nome del Man<strong>to</strong>vano (v⎺erg. in S, virg. in P, vir. in M); cfr. cap. 2.3,<br />
n. 144.<br />
279 Il codi<strong>ce</strong> pseudo-asconiano S riporta pontu in luogo di Panthu. Nella tradizione del <strong>te</strong>s<strong>to</strong><br />
virgiliano, va registrata la varian<strong>te</strong> ar<strong>ce</strong> di a (uno dei codici in minuscola) e le congetture spes<br />
(Baehrens) per res, qua (Schenkl) e quin (Peerlkamp) per quam: cfr. le n. ad loc. di RIBBECK 1895 e di<br />
GEYMONAT 2008.<br />
280 Il verso non conos<strong>ce</strong> ul<strong>te</strong>riori at<strong>te</strong>stazioni a proposi<strong>to</strong> del <strong>te</strong>rmine arx. Esso è, inve<strong>ce</strong>, impiega<strong>to</strong><br />
dai grammatici latini a riguardo della quantità lunga dell’ultima sillaba di Panthu, derivan<strong>te</strong> dal<br />
dit<strong>to</strong>ngo presen<strong>te</strong> nella forma greca Pa/nqhoov: PARATORE-CANALI 1997 5, n. ad loc. La lunga finale<br />
è associata all’origine greca del nome nel tratta<strong>to</strong> de ultimis syllabis (GLK 4, 230, 2-3): u lit<strong>te</strong>ra<br />
<strong>te</strong>rminatus Graecis nominibus longam habet, ut ‘quo res summa loco, Panthu?’; ricondu<strong>ce</strong><br />
l’allungamen<strong>to</strong> a una Graeca regula anche Prisciano, institutiones (GLK 2, 273, 5-9): apud Virgilium<br />
tamen nominativus et vocativus [del nome Panthus] secundum Graecorum regulam invenitur prolatus in II (319)<br />
Aeneidos: Panthus Othyrades arcis Phoebique sa<strong>ce</strong>rdos. In eodem (322): Quo res summa loco,<br />
Panthu? quam prendimus ar<strong>ce</strong>m?. Che Panthu sia un vocativo greco è ricorda<strong>to</strong> anche da Servio,<br />
che pure non commenta l’allungamen<strong>to</strong> della –u, nella nota ad loc. (cfr. n. 275 supra), nonché ad Aen.<br />
210