3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
egli nomina, infatti, la dea e i suoi attributi, nonché il simulacro. Che il Man<strong>to</strong>vano<br />
presupponga uno s<strong>pa</strong>zio davanti ai delubra sarebbe, inve<strong>ce</strong>, prova<strong>to</strong> da Aen. 4, 56; 62, ove<br />
alla zona, circostan<strong>te</strong> il delubrum, sono riferiti verbi che indicherebbero il movimen<strong>to</strong><br />
attraverso tale s<strong>pa</strong>zio (adeunt e s<strong>pa</strong>tiatur, rispettivamen<strong>te</strong>) 47 .<br />
Macrobio tralascia del tut<strong>to</strong> la prima delle tre ipo<strong>te</strong>si varroniane, quella condivisa anche<br />
dallo pseudo-Asconio (delubrum = edificio di cul<strong>to</strong> riserva<strong>to</strong> a più numina). La at<strong>te</strong>sta, per<br />
contro, Servio ad Aen. 2, 225, senza però il riferimen<strong>to</strong> al Reatino. Il Commen<strong>to</strong> all’Eneide<br />
aggiunge, tuttavia, una notazione in più: il sostantivo delubrum per indicare l’unico <strong>te</strong>mpio<br />
deriverebbe dal fat<strong>to</strong> che un unico <strong>te</strong>t<strong>to</strong> ri<strong>pa</strong>ra dalla pioggia tut<strong>te</strong> le divinità, onora<strong>te</strong><br />
all’in<strong>te</strong>rno del santuario (quia uno <strong>te</strong>c<strong>to</strong> diluitur). Il riferimen<strong>to</strong> al verbo diluere è comune anche<br />
alla seconda soluzione, suggerita da Servio: delubrum sarebbe un luogo antistan<strong>te</strong> il <strong>te</strong>mpio<br />
ove scorre acqua; a proporre per primo tale ipo<strong>te</strong>si è, secondo quan<strong>to</strong> at<strong>te</strong>sta<strong>to</strong> dal<br />
Danielino, Cincio, au<strong>to</strong>re di opere antiquarie 48 : DELVBRA delubrum dicitur quod uno <strong>te</strong>c<strong>to</strong><br />
plura conplectitur numina, quia uno <strong>te</strong>c<strong>to</strong> diluitur, ut est Capi<strong>to</strong>lium, in quo est Minerva, Iuppi<strong>te</strong>r, Iuno.<br />
fronde per urbem (Aen. 4, 248-249). Richiama, a ragione, il distico lo ps.-Acrone ad carm. 4, 6, 14, nel<br />
commentare l’oraziano male feria<strong>to</strong>s Troas: MALE FERIATOS. Vt (Verg., Aen. 6, 574): <strong>pa</strong>nduntur<br />
portae aut (Verg., Aen. 2, 248-249) quibus ultimus esset / ille dies. Il <strong>pa</strong>sso, in cui dies è<br />
concorda<strong>to</strong> con l’aggettivo ille, illustra altresì la possibilità che il sostantivo sia di genere maschile nei<br />
de nomine ex<strong>ce</strong>rpta attribuiti a Probo (GLK 6, 210, 14-17).<br />
47 Macr., Sat. 3, 4, 1-5: Nomina etiam sacrorum locorum sub congrua proprieta<strong>te</strong> proferre pontificalis observatio<br />
est. Ergo delubrum quid pontifi<strong>ce</strong>s proprie vo<strong>ce</strong>nt, et quali<strong>te</strong>r hoc nomine Virgilius usus sit, requiramus. Varro libro<br />
octavo Rerum divinarum delubrum ait alios aestimare in quo prae<strong>te</strong>r aedem sit area adsumpta deum causa, ut est in<br />
Circo Flaminio Iovis Sta<strong>to</strong>ris, alios in quo loco dei simulacrum dedicatum sit, et adiecit, sicut locum in quo figerent<br />
candelam candelabrum appellatum, ita in quo deum ponerent nominatum delubrum. His a Varrone praescriptis,<br />
in<strong>te</strong>llegere possumus id potissimum ab eo probatum quod ex sua consuetudine in ultimo posuit, ut a dei dedica<strong>to</strong><br />
simulacro delubrum coeperit nuncu<strong>pa</strong>ri. Virgilius tamen utramque rationem diligen<strong>te</strong>r est executus. Ut enim a<br />
postrema incipiamus, observavit delubrum nominaturus aut proprie deorum nomina aut ea quae dis<br />
accommodarentur inserere: At gemini lapsu delubra ad summa dracones / Effugiunt... (Verg., Aen.<br />
2, 225-226) et, ut mox simulacrum nominaret, sub<strong>te</strong>xuit: ...saevaeque petunt Tri<strong>to</strong>nidis ar<strong>ce</strong>m, / Sub<br />
pedibusque deae clypeique sub orbe <strong>te</strong>guntur (Verg., Aen. 2, 226-227), i<strong>te</strong>m: Nos delubra deum<br />
miseri, quibus ultimus esset / Ille dies... (Verg., Aen. 2, 248-249). Illam vero opinionem de area,<br />
quam Varro praedixerat, non omisit: Principio delubra adeunt, <strong>pa</strong><strong>ce</strong>mque per aras / Exquirunt...<br />
(Verg., Aen. 4, 56-57) et mox: Aut an<strong>te</strong> ora deum pingues s<strong>pa</strong>tiatur ad aras (Verg., Aen. 4, 62).<br />
Quid enim est s<strong>pa</strong>tiatur quam s<strong>pa</strong>tio lati itineris obambulat? Quod adiciendo an<strong>te</strong> aras os<strong>te</strong>ndit aream adsumptam<br />
deorum causa. Ita suo more velut aliud agendo inplet archana. La relazione fra il delubrum e lo s<strong>pa</strong>zio aper<strong>to</strong><br />
è, altresì, con<strong>te</strong>mplata nella cosiddetta Appendix Probi, sulla cui controversa attribuzione cfr. cap. 3,<br />
n. 121. Secondo il grammatico, sarebbe <strong>te</strong>mplum il luogo che contiene la statua, delubrum uno s<strong>pa</strong>zio<br />
con portici: In<strong>te</strong>r <strong>te</strong>mpla et delubra hoc in<strong>te</strong>rest, quod <strong>te</strong>mpla ubi simulacra sint designat, delubra vero aream cum<br />
porticibus demonstrat (GLK 4, 202, 23-24).<br />
48 Sulla figura di ques<strong>to</strong> giurista e grammatico cfr. WISSOWA 1899. Cincio visse senz’altro prima di<br />
Verrio Flacco, che ne menziona soven<strong>te</strong> l’opera; la notazione su delubrum deriva, con ogni<br />
probabilità, dal tratta<strong>to</strong> de verbis priscis, di cui Fes<strong>to</strong> conserva ben quattro at<strong>te</strong>stazioni esplici<strong>te</strong> (214<br />
L.; 265 L.; 277 L.; 330 L.). Il nome di Cincio è ascrit<strong>to</strong> al <strong>te</strong>s<strong>to</strong> serviano da RAND-SAVAGE-SMITH-<br />
WALDROP-ELDER-PEEBLES-STOCKER 1946.<br />
157