3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
la notizia e il riferimen<strong>to</strong> alle Saturae, Ammiano Mar<strong>ce</strong>llino (rer. gest. 26, 9, 11 166 ) e Macrobio<br />
(Sat. 2, 1, 6 167 ). Il medesimo trami<strong>te</strong> sembra essere sta<strong>to</strong> di Plinio il Vecchio, che riprende,<br />
nel <strong>pa</strong>rlare di Crasso, l’aggettivo a)ge/las<strong>to</strong>j impiega<strong>to</strong> nel de finibus (nat. hist. 7, 79 168 ).<br />
Un’altra fon<strong>te</strong>, di <strong>pa</strong>rticolare rilevanza, è costituita da Girolamo, che per tre vol<strong>te</strong> fa<br />
menzione dell’unica risata di Crasso. L’aneddo<strong>to</strong> è richiama<strong>to</strong> nel contra Rufinum (1, 30 169 ) e<br />
nelle Epistulae (7, 5 170 ; 130, 13 171 ); specialmen<strong>te</strong> in<strong>te</strong>ressan<strong>te</strong> ep. 7, 5, unica fon<strong>te</strong> antica a<br />
ricordare, oltre la notizia, secondo cui Lucilio scrisse a proposi<strong>to</strong> di Crasso, anche un verso<br />
delle Saturae, che sembra provenire dal con<strong>te</strong>s<strong>to</strong> in questione. È sta<strong>to</strong> ipotizza<strong>to</strong> 172 che<br />
Girolamo tragga il <strong>pa</strong>sso luciliano dal Commen<strong>to</strong> di Volcacius alle orazioni ci<strong>ce</strong>roniane, che<br />
166 Ammiano, nel <strong>pa</strong>rlare della mor<strong>te</strong> di Procopio, ne descrive l’aspet<strong>to</strong> fisico e l’abituale tris<strong>te</strong>zza,<br />
<strong>pa</strong>ragonandolo al Crasso descrit<strong>to</strong> da Lucilio: Ex<strong>ce</strong>ssit au<strong>te</strong>m vita Procopius anno quadragesimo, amplius<br />
mensibus de<strong>ce</strong>m: corpore non indecoro nec mediocris staturae, subcurvus humumque intuendo semper in<strong>ce</strong>dens, perque<br />
morum tristium la<strong>te</strong>bras illius similis Crassi, quem in vita semel risisse Lucilius adfirmat et Tullius, sed, quod est<br />
mirandum, quoad vixerat, incruentus (Amm., rer. gest. 26, 9, 11).<br />
167 Pre<strong>te</strong>sta<strong>to</strong> rileva, ironicamen<strong>te</strong>, che nessuno dei convitati dà <strong>pa</strong>rticolare valore alla tris<strong>te</strong>zza o alla<br />
serietà del viso, tan<strong>to</strong> che nessuno ammira il famoso esempio di Crasso: Neque ego sum nescius vos nec<br />
tristitiam nec nubilum vultum in bonis du<strong>ce</strong>re, nec Crassum illum quem Ci<strong>ce</strong>ro auc<strong>to</strong>re Lucilio semel in vita risisse<br />
scribit magnopere mirari (Macr., Sat. 2, 1, 6).<br />
168 Ferunt Crassum, avum Crassi in Parthis in<strong>te</strong>rempti, numquam risisse, ob id Agelastum vocatum, sicuti nec flesse<br />
mul<strong>to</strong>s (Plin. Mai. nat. hist. 7, 79): l’esempio è riporta<strong>to</strong> da Plinio fra i casi di a<strong>pa</strong>tia. La notizia su<br />
Crasso è citata, senza la menzione di nessuna fon<strong>te</strong>, anche da Fron<strong>to</strong>ne (ep. 2, 20: Sed non ea sunt ista<br />
quae possis con<strong>te</strong>mnere; possis sane non amare ut olim Crassus tristis risum oderat [...]) e Sidonio Apollinare<br />
(carm. 24, 12-13: tam <strong>ce</strong>nsorius haud fuit vel ille / quem risisse semel ferunt in aevo [...]).<br />
169 Girolamo ricorda, nel locus in questione, la prima infanzia, e si di<strong>ce</strong> <strong>ce</strong>r<strong>to</strong> che la descrizione dei<br />
suoi in<strong>te</strong>ressi di bambino riuscirà a muovere al riso persino il severissimo Rufino, come capitò allo<br />
s<strong>te</strong>sso Crasso: Ego <strong>ce</strong>r<strong>te</strong>, ut tibi homini severissimo risum moveam, et imi<strong>te</strong>ris aliquando Crassum, quem semel in<br />
vita dicit risisse Lucilius, memini me puerum cursitasse per <strong>ce</strong>llulas servulorum, diem feriatum duxisse lusibus, et ad<br />
Orbilium saevien<strong>te</strong>m de aviae sinu tractum esse captivum (Hier., contr. Ruf. 1. 30).<br />
170 L’au<strong>to</strong>re descrive lo squallore del villaggio natale, degnamen<strong>te</strong> completa<strong>to</strong> dalla ridicola figura del<br />
sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong> Lupicino. Per illustrare la perfetta rispondenza fra le cara<strong>te</strong>ristiche del <strong>pa</strong>ese e<br />
dell’individuo, è cita<strong>to</strong> il verso di Lucilio, preso dall’aneddo<strong>to</strong> su Crasso: quando un asino mangia i<br />
cardi, le sue labbra si fanno a punta come l’erba s<strong>te</strong>ssa (1299 M. = 1315 K.): Ac<strong>ce</strong>ssit huic <strong>pa</strong><strong>te</strong>llae<br />
(juxta tritum populi sermone proverbium) dignum operculum, Lupicinus Sa<strong>ce</strong>rdos, secundum illud quoque, de quo<br />
semel in vita Crassum ait risisse Lucilius: Similem habent labra lactucam, asino carduos comeden<strong>te</strong>: videli<strong>ce</strong>t ut<br />
perforatam navem debilis guberna<strong>to</strong>r regat, et caecus caecos ducat in foveam, talisque sit rec<strong>to</strong>r, quales illi qui reguntur<br />
(Hier., ep. 7, 5). L’in<strong>te</strong>rpretazione del <strong>pa</strong>sso luciliano è quella proposta da CHARPIN 1991; KRENKEL<br />
1970 e WARMINGTON 1979 in<strong>te</strong>ndono, inve<strong>ce</strong>, che le labbra di Lupicino, piene di lattiga, sono<br />
simili a quelle di un asino che mangia cardi.<br />
171 Crasso figura fra gli esempi di severitas proposti a Demetriade: Ca<strong>to</strong>nem quoque (illum dico Censorium)<br />
et vestrae quondam urbis principem, qui extrema aeta<strong>te</strong> graecas lit<strong>te</strong>ras, nec erubuit <strong>ce</strong>nsor, nec desperavit senex<br />
dis<strong>ce</strong>re: et M. Crassum semel in vita scribit risisse Lucilius (Hier., ep. 130, 13).<br />
172 L’ipo<strong>te</strong>si è avanzata da MARX 1905, n. ad loc., sulla base del riferimen<strong>to</strong> all’episodio, presen<strong>te</strong> in<br />
ps.-Asc. ad Verr. 5. MÜLLER 1872, n. ad loc. suppone, inve<strong>ce</strong>, che Girolamo attinga a un’opera<br />
ci<strong>ce</strong>roniana, oggi perduta. LAMMERT 1912, 72 include, per contro, la glossa fra le coincidenze<br />
Girolamo/pseudo-Asconio da ricondurre, nell’analisi dello studioso, alla comune matri<strong>ce</strong> donatiana:<br />
su ques<strong>to</strong> <strong>te</strong>ma cfr. anche cap. 1.2 e 3.1.<br />
74