3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
sorta. L’esemplificazione, relativa a <strong>te</strong>mp<strong>to</strong>, è, inve<strong>ce</strong>, unanimemen<strong>te</strong> proposta dalle fonti<br />
con riferimen<strong>to</strong> alla sola opera di Virgilio: si soffermano sul significa<strong>to</strong> del verbo Nonio,<br />
Comp. doctr. 665 L. 215 , Dona<strong>to</strong> ad Eun. 655 216 e Prisciano, GLK 3, 345, 14-20 217 .<br />
Un exemplum <strong>te</strong>renziano correda anche la glossa ad Verr. 34. Dopo aver descrit<strong>to</strong> (Verr.<br />
16-32) le trame ordi<strong>te</strong> da Verre e dai suoi pro<strong>te</strong>t<strong>to</strong>ri, primi fra tutti Or<strong>te</strong>nsio e i Me<strong>te</strong>lli 218 ,<br />
Ci<strong>ce</strong>rone si rivolge direttamen<strong>te</strong> all’avvoca<strong>to</strong> difensore. Sarà chiaro a tutti, a <strong>pa</strong>rere<br />
dell’Arpina<strong>te</strong>, che il <strong>te</strong>ntativo di dilazione propos<strong>to</strong> dal suo avversario è un’astuzia, mentre<br />
la s<strong>ce</strong>lta di postici<strong>pa</strong>re l’arringa di accusa è dettata dalla ne<strong>ce</strong>ssità delle circostanze (Cic.,<br />
Verr. 34: Tua ratio est, ut secundum binos ludos mihi respondere incipias; mea, ut an<strong>te</strong> primos ludos<br />
comperendinem. Ita fiet ut tua ista ratio existimetur astuta, meum hoc consilium ne<strong>ce</strong>ssarium).<br />
La nota pseudo-asconiana ad loc. glossa l’aggettivo astuta come urbana, e ricondu<strong>ce</strong> l’origine<br />
di astutus ad a1stu. A riprova dell’equivalenza a1stu = urbs è cita<strong>to</strong> Eun. 987:<br />
Astuta. Urbana, e<strong>te</strong>nim urbs astu 219 dicitur. Terentius:<br />
An in 220 astu venit (Eun. 987)?<br />
Secondo l’etimo, suggeri<strong>to</strong> dallo scoliasta, il “cittadino” sarebbe dunque “furbo, raffina<strong>to</strong>”<br />
(urbanus), in contrapposizione alla semplicità, tradizionalmen<strong>te</strong> attribuita agli abitanti della<br />
cam<strong>pa</strong>gna 221 . Un analogo orientamen<strong>to</strong> è ravvisabile nell’epi<strong>to</strong>me festina di Paolo Diacono,<br />
215 TEMPTARE est exer<strong>ce</strong>re. Vergilius in Georg. lib. III (232): et <strong>te</strong>mptat sese atque irasci in cornua<br />
discit / arboris obnixus trunco. Temptare, experiri. Vergilius lib. VIII (143): his fretus non<br />
lega<strong>to</strong>s neque prima per ar<strong>te</strong>m / <strong>te</strong>mtamenta tua pepigi. Temptare, adgredi. Vergilius Aen. lib. II<br />
(176): ex<strong>te</strong>mplo <strong>te</strong>mptanda fuga canit aequora Calchas. Temtare [sic], pe<strong>te</strong>re [dare]. Vergilius Aen.<br />
lib. III (145): unde laborum / <strong>te</strong>mptare auxilium iubeat.<br />
216 TEMVLENTA ES ebria, a <strong>te</strong>me<strong>to</strong>, quo nomine antiqui graue uinum appellabant, ideo quod <strong>te</strong>mptaret<br />
men<strong>te</strong>m, id est labefactaret. Vergilius (Geo. II 94) ‘<strong>te</strong>mptatura p(edes) o(lim) u(inctura) (que)<br />
l(inguam)’. Cfr. gli Scholia Bembina al medesimo <strong>pa</strong>sso: (<strong>te</strong>mulenta :) [<strong>te</strong>]me|[tu]m uinum| [es]t q<br />
eo | acta mens | [t]itubet.<br />
217 Attici ‘peira~sai tau/thn’ kai_ ‘tau/thv’ [...] Latini ad accusativum solum. Virgilius in II (38): Aut<br />
<strong>te</strong>rebrare cavas u<strong>te</strong>ri et <strong>te</strong>mptare la<strong>te</strong>bras.<br />
218 Per una presentazione delle circostanze, relative al <strong>te</strong>ntativo di manovrare il pro<strong>ce</strong>sso, cfr. cap.<br />
2.2. Sul pro<strong>ce</strong>dimen<strong>to</strong> della comperendinatio, tipico dei pro<strong>ce</strong>ssi de repetundis, cfr. ps.-Asc. ad Verr. 26,<br />
con la discussione relativa in MADVIG 1828, 113-116; LONG 1862 2, 43-47 e n. ad loc.; HOLM 1965<br />
III, 316-317; BELLARDI 1978, n. ad loc.; MARINONE-FIOCCHI 2004 6, n. ad loc.<br />
219 Astu è la lezione dei codici, man<strong>te</strong>nuta nell’editio prin<strong>ce</strong>ps, nella Beraldina e in Loys, e ripristinata<br />
dai moderni (SCHÜTZ 1815; ORELLI-BAITER 1833; STANGL 1912). Le edizioni, suc<strong>ce</strong>ssive a quella<br />
di Loys, scrivono inve<strong>ce</strong> a1stu in let<strong>te</strong>re greche.<br />
220 Il codi<strong>ce</strong> Bembino di Terenzio ha is.<br />
221 La brevità dello scolio, tale da offuscarne la perspicuità, lascia tuttavia aperta una seconda ipo<strong>te</strong>si<br />
in<strong>te</strong>rpretativa. L’aggettivo urbanus possiede, accan<strong>to</strong> all’ac<strong>ce</strong>zione di “raffina<strong>to</strong>”, anche quella di<br />
87