04.09.2013 Views

3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA

3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA

3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Le due clausulae sembrano aver costitui<strong>to</strong> ma<strong>te</strong>ria di discussione diffusa all’in<strong>te</strong>rno della<br />

scuola antica 14 . Il locus della divinatio è richiama<strong>to</strong> da Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong> 15 nel secondo libro delle sue<br />

ar<strong>te</strong>s grammaticae (GLK 6, 493, 27 - 494, 3; 7-12=GLK 5, 41, 14-21; 26-30 16 ), all’in<strong>te</strong>rno della<br />

trattazione sulle clausole (structurae) 17 : si tratta di una sezione di stampo re<strong>to</strong>rico, la cui fon<strong>te</strong><br />

è, forse, da ri<strong>ce</strong>rcare in Aquila (III d.C.) 18 . La <strong>pa</strong>rola trisillabica in fine di frase, afferma il<br />

grammatico, va posta con cau<strong>te</strong>la, per evitare tan<strong>to</strong> la clausola eroica, quan<strong>to</strong> l’impressione<br />

14 At<strong>te</strong>sta la diffusione della frase ci<strong>ce</strong>roniana anche Arusiano Messio (GLK 7, 490, 13-14), che la<br />

cita quale esempio del costrut<strong>to</strong> di laboro con l’ablativo: Laboro hac re, Cic. contra Caecilium in divinatione<br />

(23) ut is absolvatur, cuius ego causa laboro.<br />

15 Ap<strong>pa</strong>rtiene a Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong>, vissu<strong>to</strong> nel III secolo d. C., il più antico tratta<strong>to</strong> grammaticale latino a noi<br />

pervenu<strong>to</strong>. Le Ar<strong>te</strong>s grammaticae sono divise in tre distinti libri, con ogni probabilità assemblati in un<br />

secondo momen<strong>to</strong> dall’au<strong>to</strong>re; da qui, forse, l’impiego del plurale nel ti<strong>to</strong>lo (MARIOTTI 1967, 58-<br />

60), che BARWICK 1922, 248-250 imputa, inve<strong>ce</strong>, alla pluralità dei con<strong>te</strong>nuti. Il primo libro riprende,<br />

infatti, i con<strong>te</strong>nuti dell’antica Schulgrammatik latina (cfr. in <strong>pa</strong>rticolare BARWICK 1922, 71-77); ad<br />

esso fa segui<strong>to</strong> un secondo libro de catholicis nominum atque verborum, di impostazione più originale<br />

(cfr. DAHLMANN 1951, 607). Ques<strong>te</strong> prime due sezioni sono uni<strong>te</strong> nella tradizione, e at<strong>te</strong>stano il<br />

nome dell’au<strong>to</strong>re come M. Claudius Sa<strong>ce</strong>rdos. Una lectio difficilior è Marcus Plotius Sa<strong>ce</strong>rdos, indica<strong>to</strong> quale<br />

au<strong>to</strong>re della sezione de metris, che ha avu<strong>to</strong> s<strong>to</strong>ria manoscritta au<strong>to</strong>noma. Il <strong>te</strong>rzo libro di Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong><br />

si distingue per la poca perizia, a dispet<strong>to</strong> della grande scrupolosità del compila<strong>to</strong>re; la trattazione<br />

unis<strong>ce</strong> fonti greche a ma<strong>te</strong>riali, risalenti a Giuba (su cui cfr. cap. 2.2, n. 119). La critica moderna è<br />

discorde sul ruolo, rivesti<strong>to</strong> da Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong> presso i grammatici suc<strong>ce</strong>ssivi. Per quan<strong>to</strong> riguarda il<br />

primo libro, BARWICK 1922, 71-77 ritiene che esso non sia fra le fonti del “gruppo-Carisio”, che si<br />

rifarebbe inve<strong>ce</strong> agli s<strong>te</strong>ssi ma<strong>te</strong>riali, impiegati nelle Ar<strong>te</strong>s grammaticae. MARIOTTI 1967, 60-62 non<br />

esclude, per contro, che l’opera di Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong> fosse impiegata al fianco di altri trattati; KASTER 1997,<br />

353 suggeris<strong>ce</strong>, in <strong>pa</strong>rticolare, pur non dichiarandosene <strong>ce</strong>r<strong>to</strong>, la possibile dipendenza da Cominiano<br />

(su cui cfr. n. 189 infra). La sezione de metris potrebbe, inoltre, aver costitui<strong>to</strong> per Carisio e Diomede<br />

il modello per includere la trattazione dei metra nelle loro ar<strong>te</strong>s (DE NONNO 1988). Per un<br />

inquadramen<strong>to</strong> generale su Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong> cfr. altresì JEEP 1893, 73-81; WESSNER 1920; HERZOG-<br />

SCHMIDT 1993 A, 125-131, che sot<strong>to</strong>lineano il possibile ruolo di Capro fra le fonti di Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong>.<br />

16 I primi due libri di Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong> sono trasmessi, oltre che da codici non privi di lacune, anche in una<br />

redazione apocrifa ma non lacunosa, risalen<strong>te</strong> al IV secolo d.C. e menzionata come Catholica Probi<br />

già dai grammatici antichi (Servio, Rufino, Cledonio, Pompeo, Prisciano). La ri<strong>ce</strong>rca più re<strong>ce</strong>n<strong>te</strong> ha<br />

evidenzia<strong>to</strong> la ne<strong>ce</strong>ssità di un nuovo ac<strong>ce</strong>rtamen<strong>to</strong> filologico dei due trattati e di una riedizione,<br />

possibilmen<strong>te</strong> sinottica: DE NONNO 1983; DE NONNO 1988; il <strong>te</strong>s<strong>to</strong> corren<strong>te</strong> è, tuttavia, ancora<br />

quello dei Grammatici latini di Keil.<br />

17 Trisyllaba structura nostro <strong>te</strong>mpore cau<strong>te</strong> ponenda est, ne aut versum heroicum faciat ex trochaeo composita et<br />

bacchio a brevi, ut ‘capta fuissent’, aut, ut quibusdam pla<strong>ce</strong>t, barbarismum, si ex spondeo vel iambo vel quovis piede,<br />

cuius sit novissima syllaba natura longa, componatur et aliquo piede trisyllabo, qui positus bene sonet. Nam si<br />

plausibilis non fuerit barbarismum nostri <strong>te</strong>mporis vitans, nec structuram faciet nobis pla<strong>ce</strong>n<strong>te</strong>m, ut illud in<strong>te</strong>r multa<br />

alia similia Tullianum ‘sen<strong>te</strong>ntia sua liberat’ (Cic., Verr. 1, 9) et ‘cuius ego causa laboro’ (Cic., div.<br />

Caec. 23). [...] ergo si nos ad huius modi structuras aliqua ne<strong>ce</strong>ssitas detulerit, po<strong>te</strong>rimus reprehendentis<br />

imperitissimos comprobare, si nostrum nosmet officium fe<strong>ce</strong>rimus corripien<strong>te</strong>s syllabas breves et produ<strong>ce</strong>n<strong>te</strong>s longas,<br />

‘causa laboro’ sa produ<strong>ce</strong>n<strong>te</strong>s, ‘capsas admisero’ (Cic., div. Caec. 51) as produ<strong>ce</strong>n<strong>te</strong>s. In istis enim tantum modo<br />

syllabis, si correptae fuerint, erit barbarismus [...]. (GLK 6, 493, 27 - 494, 3; 7-12).<br />

18 Cfr. DAHLMANN 1951, 607 e bibl. relativa. L’ipo<strong>te</strong>si della derivazione da Aquila è suggerita dalla<br />

peculiare modalità citazionale riservata a Ci<strong>ce</strong>rone, richiama<strong>to</strong> con il nomen Tullius; è, ques<strong>to</strong>, un uso<br />

tipico del re<strong>to</strong>re romano, che del res<strong>to</strong> Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong> indica anche altrove fra le proprie fonti.<br />

149

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!