3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
iferi<strong>to</strong> all’ambi<strong>to</strong> dell’in<strong>te</strong>lligenza, cui l’ora<strong>to</strong>re, come si è vis<strong>to</strong>, è il primo ad applicare il<br />
<strong>te</strong>rmine acies 31 . Dopo aver individua<strong>to</strong> Ci<strong>ce</strong>rone come riferen<strong>te</strong> dell’uso di praestringere aciem<br />
in riferimen<strong>to</strong> alla men<strong>te</strong>, lo pseudo-Asconio segnala due ambiti, da cui l’Arpina<strong>te</strong> avrebbe<br />
potu<strong>to</strong> trarre il nesso praestringere [aciem oculorum]. La prima spiegazione riporta ai<br />
praestringia<strong>to</strong>res o praestigia<strong>to</strong>res, che fanno vedere agli spetta<strong>to</strong>ri una realtà diversa da quella<br />
effettiva, frodandone così la vista. L’etimologia sot<strong>te</strong>sa, praestigia<strong>to</strong>r a praestringere, è at<strong>te</strong>stata<br />
nel commen<strong>to</strong> dello pseudo-Acrone ad carm. 1, 10, 8 32 . L’espressione oraziana iocosum furtum,<br />
che qualifica nelle Odi l’opera di Mercurio, è collegata dall’esegeta all’ar<strong>te</strong> dei maghi, di cui<br />
lo s<strong>te</strong>sso figlio di Maia fu inven<strong>to</strong>r, e che trae il proprio nome, appun<strong>to</strong>, dall’obnubilare gli<br />
occhi altrui. L’aggettivo iocosum indicherebbe che i furta di Mercurio non sono vere e<br />
proprie frodi, né atti improntati all’avidità 33 . Lo scolio, riporta<strong>to</strong> dalla re<strong>ce</strong>nsione G’ 34 , risale<br />
MASSARO 1987: “L’azione di praestringere si esercita [...] nei confronti di una (acies) quella<br />
della vista o quella della s<strong>pa</strong>da, che viene eviden<strong>te</strong>men<strong>te</strong> resa ineffica<strong>ce</strong>. Si direbbe che la lu<strong>ce</strong> o la<br />
lingua come in una morsa quelle lame, ovvero le ostruiscono con la loro massa<br />
[...]; prae- sembra indicare che l’azione si esercita sul filo an<strong>te</strong>riore della e da <strong>pa</strong>r<strong>te</strong> di un<br />
agen<strong>te</strong> che si pro<strong>te</strong>nde anch’esso in avanti, verso o contro la lama s<strong>te</strong>ssa” (106); “la vista infatti è<br />
con<strong>ce</strong>pita come una facoltà attiva dell’occhio, come una (acies) che la pupilla indirizza<br />
verso l’obiettivo visivo, e che una lu<strong>ce</strong> abbaglian<strong>te</strong> (o un altro agen<strong>te</strong> ad essa equi<strong>pa</strong>rabile) ha il<br />
po<strong>te</strong>re di investire frontalmen<strong>te</strong> (prae-), provocandone disorientamen<strong>to</strong> ed efficacia (con la reazione<br />
fisiologica della chiusura delle <strong>pa</strong>lpebre che blocca l’attività della acies visiva)” (124).<br />
31 Div. Caec. 46 (cfr. <strong>te</strong>s<strong>to</strong> supra); Rab. 43 (nec illius animi aciem praestringit splendor sui nominis); div. 1, 61<br />
(quorum utrumque praestringere aciem mentis solet); fin. 4, 134 (aciem animorum nostrorum virtutis splendore<br />
praestringitis); ad Brut. 1, 18, 4 (cfr. <strong>te</strong>s<strong>to</strong> nella n. 30 supra); Phil. 12, 3 (praestrinxerat aciem animi D. Bruti<br />
salus). Nel <strong>pa</strong>ragrafo 42 del Ca<strong>to</strong> maior, l’Arpina<strong>te</strong> afferma altresì che la voluptas inficia gli occhi della<br />
men<strong>te</strong>, ed è dunque nemica della razionalità e della virtù: voluptas rationi inimica est, mentis ut ita dicam,<br />
praestringit oculos nec habet ullum cum virtu<strong>te</strong> conmercium. Il <strong>pa</strong>sso è emblematico del <strong>pa</strong>ssaggio semantico<br />
che porta a riferire praestringere non all’acies oculorum ma all’acies ingenii. La locuzione è poi usata, in<br />
riferimen<strong>to</strong> all’animo, unicamen<strong>te</strong> da Velleio Pa<strong>te</strong>rcolo, HR 2, 118, 4 (Sed praevalebant iam fata consiliis<br />
omnemque animi eius aciem praestrinxerant). Le poche ul<strong>te</strong>riori occorrenze del nesso praestringere aciem<br />
sono applica<strong>te</strong>, in corrispondenza con quan<strong>to</strong> verifica<strong>to</strong> in Plau<strong>to</strong> e Lucilio, all’oscuramen<strong>to</strong> della<br />
facoltà visiva (Liv. 40, 58, 4; Seneca, ira 3, 9, 2; Helv. matr. 8, 6; nat. quaest. 7, 20, 1; ps.-Acr. ad carm.<br />
1, 10, 8) o al filo della s<strong>pa</strong>da, che viene rovina<strong>to</strong> (Plin. Mai., NH 7, 15, 64; 15, 52, 2).<br />
32 Orazio dedica l’Ode 1, 10 a Mercurio, di cui descrive le mol<strong>te</strong>plici attività, fra cui la nota abilità di<br />
inganna<strong>to</strong>re: callidum quicquid placuit iocoso / condere fur<strong>to</strong> (Hor., carm. 1, 10, 8-9).<br />
33 Ps.-Acr. ad carm. 1, 10, 8: * Iocosum furtum vocavit ar<strong>te</strong>m praestigia<strong>to</strong>rum, quam ipse adinvenit. Praestigia<strong>to</strong>r<br />
dicitur ab eo, quod praestringit aciem oculorum. Et mire moderatur di<strong>ce</strong>ndo 'iocoso', ac si di<strong>ce</strong>ret: non illo, quod ad<br />
avaritiam et fraudem spectat (G' ao cons. cp Porph).<br />
34 La glossa non è riportata in A e V, considerati i <strong>te</strong>stimoni princi<strong>pa</strong>li del <strong>te</strong>s<strong>to</strong> pseudo-acroniano<br />
da KELLER 1902, V-VI; KELLER 1904, III. La re<strong>ce</strong>nsione G' è, tuttavia, da ri<strong>te</strong>nere, secondo lo<br />
studioso, “quomodo conexa” con A. Il codi<strong>ce</strong> n, che fa <strong>pa</strong>r<strong>te</strong> di G', concorda, infatti, da carm. 4, 12<br />
in poi, non con G, bensì appun<strong>to</strong> con A (KELLER 1904, VII-VIII). L’ipo<strong>te</strong>si che lo scolio ad carm. 1,<br />
10, 8 sia da met<strong>te</strong>re in relazione con la più antica redazione del Commen<strong>to</strong> è, altresì, suggerita dalla<br />
presenza di ma<strong>te</strong>riale analogo in c e p, codici re<strong>ce</strong>ntiores, talora utili a ricostruire il <strong>te</strong>s<strong>to</strong> di V (KELLER<br />
1902, VI). Il quadro, delinea<strong>to</strong> da Keller, della tradizione manoscritta è <strong>pa</strong>rzialmen<strong>te</strong> modifica<strong>to</strong> da<br />
NOSKE 1969. Lo studioso ipotizza l’esis<strong>te</strong>nza, nel tardoantico, di due distinti commenti ad Orazio,<br />
35