3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Alii, [ut Cincius], dicunt, delubrum esse locum an<strong>te</strong> <strong>te</strong>mplum, ubi aqua currit, a diluendo. Est au<strong>te</strong>m<br />
synecdoche, hoc est a <strong>pa</strong>r<strong>te</strong> <strong>to</strong>tum (Serv. ad Aen. 2, 225) 49 . Il riferimen<strong>to</strong> all’unico <strong>te</strong>t<strong>to</strong> che ri<strong>pa</strong>ra<br />
dalla pioggia è un ul<strong>te</strong>riore elemen<strong>to</strong> comune fra lo scolio serviano e quello alle Verrinae.<br />
Esso è ripropos<strong>to</strong>, nell’esegesi virgiliana ad Aen. 2, 225, anche in un’osservazione del Servius<br />
auctus, secondo cui delubrum è un sinonimo di <strong>te</strong>mplum; il nome deriva dal fat<strong>to</strong> che l’edificio<br />
di cul<strong>to</strong>, isola<strong>to</strong>, è lava<strong>to</strong> dalla pioggia: alii delubrum dicunt <strong>te</strong>mplum ab eo quod nulli iunctum<br />
aedificio pluvia diluatur.<br />
La presenza dell’acqua davanti al delubrum, segnalata da Servio ad Aen. 2, 225, carat<strong>te</strong>rizza<br />
anche il secondo pun<strong>to</strong> dell’esegesi pseudo-asconiana ad div. Caec. 3: si trat<strong>te</strong>rebbe, in<br />
ques<strong>to</strong> caso, di catini destinati alla purificazione dei fedeli 50 . Tale linea in<strong>te</strong>rpretativa risulta<br />
largamen<strong>te</strong> condivisa dalla tarda antichità: la riporta, in primo luogo, Servio nel commen<strong>to</strong><br />
ad Aen. 4, 56 51 . Che davanti ai delubra vi fossero fonti per il lavacro afferma anche Isidoro,<br />
Etym. 15, 4, 9-10, che istituis<strong>ce</strong> poi un <strong>pa</strong>rallelo con i fonti bat<strong>te</strong>simali 52 .<br />
49 STOCKER-SAVAGE-TRAVIS-SMITH-WALDROP-BRUÈRE 1965 rintracciano l’in<strong>te</strong>ro scolio, inclusa<br />
la menzione di Cincio, tan<strong>to</strong> in Servio quan<strong>to</strong> nel Commen<strong>to</strong> auctus.<br />
50 Controverso, nell’in<strong>te</strong>rpretazione dei moderni, il legame che unis<strong>ce</strong> nelle fonti il delubrum alla<br />
presenza di acqua e alla purificazione. Che nella zona, antistan<strong>te</strong> il <strong>te</strong>mpio, po<strong>te</strong>ssero svolgersi<br />
lavacri rituali è ac<strong>ce</strong>tta<strong>to</strong>, sulla scorta delle <strong>te</strong>stimonianze antiche, da WISSOWA 1901; WALDE-<br />
HOFMANN 1938 s.v. delubrum; DUMÉZIL 1977, 283. PICHECA 1988, 256-258 ritiene, per contro,<br />
inac<strong>ce</strong>ttabile l’ipo<strong>te</strong>si, secondo cui il sostantivo deriverebbe dalla radi<strong>ce</strong> di lavo (gr. lou/w), con<br />
l’aggiunta, riconosciuta da BADER 1962, 194, del suffisso *-dhro. La studiosa osserva che il verbo<br />
diluere, at<strong>te</strong>sta<strong>to</strong> già nelle prime fasi della let<strong>te</strong>ratura latina, è, tuttavia, a lungo <strong>te</strong>stimonia<strong>to</strong> solo nel<br />
significa<strong>to</strong> di “s<strong>pa</strong>zzar via”; il valore abluere si incontra, per quan<strong>to</strong> a noi at<strong>te</strong>sta<strong>to</strong>, non prima di<br />
Plinio e di Properzio, e diventa comune solo con gli scrit<strong>to</strong>ri cristiani. Delubrum deriverebbe, per<br />
contro, da de-leu-dhro, ossia dalla radi<strong>ce</strong> del greco lu/w, “sciogliere”. Le statue, pos<strong>te</strong> nella zona<br />
davanti al <strong>te</strong>mpio, erano secondo questa <strong>te</strong>si offer<strong>te</strong> come ex vo<strong>to</strong>; tale etimologia sarebbe richiamata<br />
dalla definizione di delubrum, fornita dalle differentiae Sue<strong>to</strong>nii, (delubrum quod deo debitum luitur). Più<br />
chiara la ripresa del <strong>pa</strong>sso nella raccolta di differentiae, attribuita a Carisio da BARWICK 1925 (cfr.<br />
BARWICK 1922, 54-56), ove è det<strong>to</strong> che gli uomini depongono nel delubrum i propri pericoli trami<strong>te</strong><br />
un dono votivo (393, 4-5 B.: Delubrum, in quo homines pericula sua deluunt: ponunt enim vel pilum vel scutum<br />
vel alia plura sus<strong>ce</strong>pta votis); l’annotazione è, per contro, inclusa da WISSOWA 1901 nell’elenco dei loci,<br />
che confermerebbero la relazione fra i delubra e l’acqua purificatri<strong>ce</strong>. L’attribuzione dei due trattati a<br />
Sve<strong>to</strong>nio e a Carisio non è, oggi, condivisa dalla critica: per il primo cfr. GLK 7, 13; ROTH 1907,<br />
XCVI-XCVIII; BRUGNOLI 1955, 61-83, sopr. 80-83; 27-37; per il secondo BRUGNOLI 1955, 27-37;<br />
HOLTZ 1978, 231; CORDOÑER 1985, 217 e n. 55. La silloge pseudo-sve<strong>to</strong>niana conserverebbe<br />
tuttavia, in <strong>pa</strong>rticolare, trac<strong>ce</strong> di opere più antiche e pregevoli.<br />
51 Cfr. <strong>te</strong>s<strong>to</strong> supra.<br />
52 Delubra ve<strong>te</strong>res di<strong>ce</strong>bant <strong>te</strong>mpla fon<strong>te</strong>s habentia, quibus an<strong>te</strong> ingressum diluebantur; et appellari delubra a<br />
diluendo. Ipsa sunt nunc aedes cum sacris fontibus, in quibus fideles regenerati purificantur: et bene quodam<br />
praesagio delubra sunt appellata; sunt enim in ablutionem pecca<strong>to</strong>rum. Fons au<strong>te</strong>m in delubris locus regenera<strong>to</strong>rum<br />
est, in quo sep<strong>te</strong>m gradus in Spiritus sancti mys<strong>te</strong>rio formantur; tres in des<strong>ce</strong>nsu et tres in as<strong>ce</strong>nsu: septimus vero is est<br />
qui et quartus, id est similis Filio hominis, extinguens forna<strong>ce</strong>m ignis, stabilimentum pedum, fundamentum aquae; in<br />
quo plenitudo divinitatis habitat corporali<strong>te</strong>r (Isid., Etym. 15, 4, 9-10). È opinione diffusa fra gli studiosi<br />
158