3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
che Ci<strong>ce</strong>rone richiama nel <strong>pa</strong>sso della divinatio 148 . Una seconda fon<strong>te</strong>, che sembra at<strong>te</strong>stare<br />
l’esemplarità di scuola di div. Caec. 43, è Servio 149 . Ad Aen 7, 259 lo scoliasta commenta<br />
l’usanza, tipica dei ve<strong>te</strong>res, di iniziare con un’invocazione agli dèi i discorsi, riguardanti il<br />
bene pubblico; gli esempi ricordati sono il locus dell’orazione contro Cecilio e Aen. 11, 301,<br />
a sua volta evoca<strong>to</strong> dallo pseudo-Asconio nella glossa a Ci<strong>ce</strong>rone (Serv. ad Aen. 7, 259: DI<br />
NOSTRA INCEPTA SECVNDENT antiquo more locuturus de publicis rebus, id est de <strong>pa</strong><strong>ce</strong> et<br />
nuptiis filiae, facit an<strong>te</strong> deorum commemorationem, sicut etiam in omnibus Ca<strong>to</strong>nis orationibus legimus.<br />
Hinc est in divinatione Ci<strong>ce</strong>ronis (43) si quid ex aliqua ve<strong>te</strong>re oratione Iovem ego optimum<br />
et maximum. Ipse etiam Vergilius (Aen. 11, 301) praefatus divos solio rex infit ab al<strong>to</strong>) 150 .<br />
148 Vulgare est, quod in pluris causas po<strong>te</strong>st accommodari: Id est, quod dicitur generale principium et<br />
quod non unius, sed omnium po<strong>te</strong>st esse causarum, si sic incipias (Cic., div. Caec. 43): 'Iovem ego optimum<br />
maximum' aut 'vellem, si fieri posset, iudi<strong>ce</strong>s' (Mar. Vict., comm. in Cic. de inv, RLM 200, 29-32).<br />
149 Il Commen<strong>to</strong> di Servio all’opera di Virgilio è da collocare, come è no<strong>to</strong>, fra l’ultimo quar<strong>to</strong> del<br />
IV secolo e l’inizio del V, pur nell’in<strong>ce</strong>r<strong>te</strong>zza di una cronologia più precisa. Il grammatico sarebbe<br />
na<strong>to</strong> fra il 370 e il 380 d. C. secondo WESSNER 1923, 1835, BRUGNOLI 1988A, 805 e MARINONE<br />
1990; in <strong>pa</strong>rticolare al 370 rimanda GEORGII 1912. La datazione è spostata indietro da THOMAS<br />
1879, 136-139, che propone il 350, datando genericamen<strong>te</strong> all’inizio del V secolo l’attività di<br />
insegnan<strong>te</strong> e commenta<strong>to</strong>re. A favore di questa cronologia anche SCHANZ–HOSIUS 1914 (=1970),<br />
172-177, in <strong>pa</strong>rt. 174, che suggeriscono il 359, e BRUGISSIER 1984, 173, che colloca la nascita di<br />
Servio fra il 354 e il 369. KASTER 1997, 169 propone un anno fra i tardi anni Sessanta del 300 e i<br />
primi Settanta. Per la data di composizione del Commentarius cfr. GEORGII 1912, che la colloca fra il<br />
395 e il 410, segui<strong>to</strong> da WESSNER 1923, 1835; MARINONE 1969-1970 la postici<strong>pa</strong> al 430-435. Sulle<br />
complesse questioni, inerenti l’esat<strong>to</strong> nome dell’erudi<strong>to</strong> e le sue opere grammaticali, cfr. KASTER<br />
1997, 356-359; 429-430. Servio impiegò largamen<strong>te</strong>, nelle proprie no<strong>te</strong> al Man<strong>to</strong>vano, ma<strong>te</strong>riale<br />
con<strong>te</strong>nu<strong>to</strong> nei pre<strong>ce</strong>denti commenti a Virgilio, primo fra tutti quello di Dona<strong>to</strong>; sicuramen<strong>te</strong> adibiti<br />
dallo scoliasta furono Giulio Igino, Probo, Terenzio Scauro, Emilio Aspro, Urbano, Ebro (o<br />
Edrio). Sulle fonti di Servio cfr. LÄMMERHIRT 1890, 320-329; SCHANZ-HOSIUS 1914 (=1970), 174;<br />
TIMPANARO 1986; PELLIZZARI 2003, 246-253; sul rappor<strong>to</strong> fra Dona<strong>to</strong> e Servio cfr. KIRCHNER<br />
1876, 477; WESSNER 1923, 1839; WALDROP 1927; ZETZEL 1975, in <strong>pa</strong>rt. 338; TIMPANARO 1986,<br />
161. KIRCHNER 1876, 17 limita il numero degli esegeti, consultati per via diretta, ai soli Dona<strong>to</strong>,<br />
Urbano e Carminio; lo studioso evidenzia, per contro (17-32), il ruolo di spicco che i grammatici<br />
rivestirebbero fra le fonti di Servio. Mario Vit<strong>to</strong>rino, di cui è stata osservata la rilevanza a proposi<strong>to</strong><br />
dell’exordium vulgare, figura altresì fra le fonti del Commen<strong>to</strong> serviano (cfr. ad Georg. 4, 372:<br />
PVRPVREUM au<strong>te</strong>m nigrum ex altitudine accipimus: nam Padus non in rubrum mare, sed iuxta Ravennam in<br />
Adriaticum cadit. et ‘purpureum’ graecum est epithe<strong>to</strong>n: Homerus ei2v a35la<br />
porfuro5essan : unde ap<strong>pa</strong>ret<br />
Vic<strong>to</strong>rinum hoc loco errasse, qui ‘purpureum mare’ rubrum esse dixit, quod est iuxta Indiam). L’osservazione,<br />
relativa alle Georgiche, potrebbe essere tratta da una raccolta di Quaestiones Vergilianae o da alcuni<br />
scritti di matri<strong>ce</strong> porfiriana; non può, tuttavia, essere escluso che Vit<strong>to</strong>rino avesse appronta<strong>to</strong> un<br />
vero e proprio commen<strong>to</strong> all’opera di Virgilio, nel quale avrebbe potu<strong>to</strong> trovare pos<strong>to</strong><br />
l’esemplificazione relativa all’exordium vulgare: sul rappor<strong>to</strong> fra Mario Vit<strong>to</strong>rino e Servio cfr.<br />
PELLIZZARI 2003, 158-159; 252-253. È tuttavia da notare il riferimen<strong>to</strong> serviano ai ve<strong>te</strong>res, assen<strong>te</strong> in<br />
Mario Vit<strong>to</strong>rino, che, per contro, si con<strong>ce</strong>ntra sulla criticabilità di tali exordia, del tut<strong>to</strong> ignorata dallo<br />
scoliasta virgiliano.<br />
150 La nota serviana è edita con alcune differenze, rispet<strong>to</strong> al <strong>te</strong>s<strong>to</strong> di THILO-HAGEN 1884 (=1986),<br />
da RAMIRES 2003: DI NOSTRA INCEPTA SECVNDENT secundum priscam consuetudinem locuturus<br />
de publica utilita<strong>te</strong>, id est de <strong>pa</strong><strong>ce</strong> et de regiis nuptiis, facit an<strong>te</strong> deorum commemorationem, sicut in Ca<strong>to</strong>nis<br />
69