3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
suggerire la validità di questa ipo<strong>te</strong>si anche per il Commen<strong>to</strong> dello pseudo-Asconio 14 . Per<br />
altre no<strong>te</strong>, la fon<strong>te</strong> remota dello scoliasta sembra identificabile con l’esegesi, di carat<strong>te</strong>re<br />
negli scholia alle Verrinae, di due glosse riguardanti argomenti, sui quali lo scoliasta Bobiense dichiara<br />
di essersi pronuncia<strong>to</strong> altrove; cfr. anche GESSNER 1888, 12 n. 2.<br />
14 Da rilevare, a ques<strong>to</strong> proposi<strong>to</strong>, anche l’utilizzo dell’avverbio vetus<strong>te</strong> in due loci del Commen<strong>to</strong>. La<br />
prima è ad Verr. 1, 123: l’ora<strong>to</strong>re riferis<strong>ce</strong> le vi<strong>ce</strong>nde relative all’eredità di Publio Trebonio, che<br />
aveva istitui<strong>to</strong> suoi eredi mol<strong>te</strong> persone dabbene, fra cui uno dei propri liberti. Per tu<strong>te</strong>lare il<br />
fra<strong>te</strong>llo, Aulo Trebonio, che era proscrit<strong>to</strong>, Publio aveva inseri<strong>to</strong> nel <strong>te</strong>stamen<strong>to</strong> una clausola: gli<br />
eredi avrebbero dovu<strong>to</strong> giurare di destinare ad Aulo almeno metà della propria quota. Cos<strong>to</strong>ro, con<br />
l’ec<strong>ce</strong>zione del liber<strong>to</strong>, si rivolsero a Verre: addu<strong>ce</strong>ndo a pre<strong>te</strong>s<strong>to</strong> l’illegittimità di aiutare i proscritti,<br />
ot<strong>te</strong>nnero di essere liberati dal giuramen<strong>to</strong> e man<strong>te</strong>nere intatta l’eredità (Cic., Verr. 1, 123: P.<br />
Trebonius viros bonos et hones<strong>to</strong>s compluris fecit heredes; in iis fecit suum libertum. Is A. Trebonium fratrem<br />
habuerat proscriptum. Ei cum cautum vellet, scripsit ut heredes iurarent se curaturos ut ex sua cuiusque <strong>pa</strong>r<strong>te</strong> ne<br />
minus dimidium ad A. Trebonium illum proscriptum perveniret. Libertus iurat; <strong>ce</strong><strong>te</strong>ri heredes adeunt ad Verrem,<br />
do<strong>ce</strong>nt non opor<strong>te</strong>re se id iurare facturos esse quod contra legem Corneliam esset, quae proscriptum iuvari vetaret;<br />
impetrant ut ne iurent; dat his possessionem). La definizione di viros bonos et hones<strong>to</strong>s, a fron<strong>te</strong> dell’azione<br />
intrapresa contro la volontà del defun<strong>to</strong>, ap<strong>pa</strong>re impropria al commenta<strong>to</strong>re. Una delle soluzioni<br />
propos<strong>te</strong> è che Ci<strong>ce</strong>rone at<strong>te</strong>sti un uso vetustus dei due aggettivi, nel significa<strong>to</strong> rispettivamen<strong>te</strong> di<br />
magnus e dives; in al<strong>te</strong>rnativa, gli aggettivi bonus e honestus riflet<strong>te</strong>rebbero l’opinione di Publio<br />
Trebonio sui propri eredi: Viros bonos et hones<strong>to</strong>s. Quomodo igitur fallunt mortui volunta<strong>te</strong>m, cum ad<br />
Verrem adeunt? An vetus<strong>te</strong> bonos pro magnis, hones<strong>to</strong>s pro divitibus posuit? An bonos et hones<strong>to</strong>s, ut ipse crediderat<br />
(ps.-Asc. ad Verr. 1, 123)? Le ac<strong>ce</strong>zioni magnus per l’aggettivo bonus e dives per honestus non risultano<br />
di uso arcaico: la prima è at<strong>te</strong>stata lungo tut<strong>to</strong> il corso della latinità (cfr. Sinko in THLL s.v. bonus,<br />
2087, 55-73), mentre la seconda è di impiego tardo e limita<strong>to</strong> alla let<strong>te</strong>ratura biblica (Itala, Vulgata e<br />
Acta Petri; cfr. Kroeker in THLL s. v. honestus, 2905, 4-20). È tuttavia significativo che, a fron<strong>te</strong> di un<br />
<strong>pa</strong>sso oscuro, lo scoliasta <strong>ce</strong>rchi di avvalorare la propria spiegazione qualificandola con la<br />
designazione vetus<strong>te</strong>. Per l’analisi della seconda nota (ad Verr. 2, 33) cfr. infra cap. 2.4. Non ap<strong>pa</strong>iono,<br />
inve<strong>ce</strong>, definibili i cri<strong>te</strong>ri, impiegati nel Commen<strong>to</strong> per la classificazione cronologica degli au<strong>to</strong>ri. La<br />
moderna classificazione, che considera arcaici gli scrit<strong>to</strong>ri fino all’epoca di Silla, è estranea alla<br />
mentalità tardoantica. La più remota tradizione grammaticale definis<strong>ce</strong> ve<strong>te</strong>res gli au<strong>to</strong>ri fino a<br />
Varrone; tale distinzione, ancora valida negli Scholia Danielis, è ignorata da Servio, che contrappone<br />
la lingua della tradizione let<strong>te</strong>raria a quella del proprio <strong>te</strong>mpo e classifica come ve<strong>te</strong>res/antiqui/maiores<br />
tutti gli au<strong>to</strong>ri del periodo arcaico e classico, incluso lo s<strong>te</strong>sso Man<strong>to</strong>vano: LEBEK 1970, 18-19 n. 22;<br />
KASTER 1980, 228; DIONISOTTI 1984, 207; DELVIGO 1987, 81-96; KASTER 1997, 183 UHL 1998,<br />
410-486. Non è possibile de<strong>te</strong>rminare quale dei due orientamenti sia proprio dello pseudo-Asconio.<br />
La designazione di ve<strong>te</strong>res (ad div. Caec. 43; ad Verr. 18; ad Verr. 56; ad Verr. 1, 2; ad Verr. 1, 25; ad<br />
Verr. 1, 36; ad Verr. 1, 57; ad Verr. 1, 74; ad Verr. 1, 104; ad Verr. 1, 114; ad Verr. 1, 157; ad Verr. 2,<br />
32) o antiqui (ad Verr. 1, 28) è sempre applicata all’epoca di Ci<strong>ce</strong>rone; l’esegeta contrappone così alla<br />
propria con<strong>te</strong>mporaneità la tarda età repubblicana, i cui au<strong>to</strong>ri sono considerati ve<strong>te</strong>res anche dai<br />
grammatici più antichi. Emblematico lo scolio ad Verr. 1, 36, che spiega cohors prae<strong>to</strong>ria con comitia<br />
consularia: la designazione di cohors prae<strong>to</strong>ria deriverebbe dalla denominazione di prae<strong>to</strong>r, impiegata dai<br />
ve<strong>te</strong>res per tutti i magistrati che avevano dirit<strong>to</strong> all’obbedienza dell’eserci<strong>to</strong>. Da qui, afferma lo<br />
pseudo-Asconio, la designazione di prae<strong>to</strong>rium per le <strong>te</strong>nde di questi magistrati, il nome della porta<br />
prae<strong>to</strong>ria e quello, impiega<strong>to</strong> ancora ai suoi <strong>te</strong>mpi, di praefectus prae<strong>to</strong>rio: Cohorti prae<strong>to</strong>riae. Comitibus<br />
consularibus. Ve<strong>te</strong>res enim omnem magistratum cui <strong>pa</strong>reret exercitus prae<strong>to</strong>rem appellaverunt: unde et<br />
prae<strong>to</strong>rium tabernaculum eius dicitur, et in castris porta prae<strong>to</strong>ria, et hodie quoque praefectus prae<strong>to</strong>rio<br />
(ps.-Asc. ad Verr. 1, 36). In un solo caso un uso dell’Arpina<strong>te</strong>, qualifica<strong>to</strong> come tipico dei ve<strong>te</strong>res, è<br />
poi esemplifica<strong>to</strong> con una citazione luciliana, ma anche con una di Virgilio: la nota è ad div. Caec. 43,<br />
su cui cfr. infra, cap. 2.3. È da rilevare, dal pun<strong>to</strong> di vista lessicale, la preferenza quasi esclusiva dello<br />
pseudo-Asconio per l’aggettivo vetus, impiega<strong>to</strong> 12 vol<strong>te</strong> contro un’unica occorrenza di antiquus. Il<br />
medesimo orientamen<strong>to</strong> sembra condiviso dalla maggioranza dei commenta<strong>to</strong>ri antichi; vetus è<br />
30