3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
di un barbarismo. Il rischio sarà scongiura<strong>to</strong> curando di porre un piede la cui ultima sillaba<br />
sia lunga, segui<strong>to</strong> da un trisillabo qualunque, purché suoni bene all’orecchio. Si potranno<br />
così ot<strong>te</strong>nere clausole pia<strong>ce</strong>voli, quali le ci<strong>ce</strong>roniane sen<strong>te</strong>ntia sua liberat 19 (Verr. 1, 9) e,<br />
appun<strong>to</strong>, cuius ego causa laboro (div. Caec. 23). Il penultimo piede di quest’ultima è, in realtà, un<br />
giambo, e lascia dunque aperta la possibilità di vedervi un barbarismo. Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong> ritiene,<br />
tuttavia, che la corretta lettura di simili clausulae preveda l’allungamen<strong>to</strong> della quartultima<br />
sillaba; rimane, così, intat<strong>to</strong> il prestigio degli antiqui, di cui a inizio capi<strong>to</strong>lo erano stati<br />
dichiarati l’in<strong>te</strong>resse per le clausole e la <strong>te</strong>ndenza a s<strong>ce</strong>gliere di proposi<strong>to</strong> (de industria) quelle<br />
più forti e ormai considera<strong>te</strong> più rischiose: antiqui quidem ora<strong>to</strong>res, in quibus maxime Tullius,<br />
numquam ne<strong>ce</strong>ssariis sensibus praeposuerunt orationis structuram; sed magis forti<strong>te</strong>r et gravi compositione<br />
quam molli<strong>te</strong>r vel laxe di<strong>ce</strong>re maluerunt, et cum haberent occasionem sic struendi, quem ad modum nostri<br />
<strong>te</strong>mporis homines delectantur, tamquam de industria usi sunt structura forti potius quam delectanti, sicut<br />
exemplis Tullianis brevi<strong>te</strong>r probare po<strong>te</strong>rimus (GLK 6, 493, 6-11).<br />
Due i punti in comune fra il <strong>te</strong>s<strong>to</strong> di Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong> e la glossa dello pseudo-Asconio. Entrambi<br />
si pongono, innanzitut<strong>to</strong>, in esplici<strong>to</strong> contras<strong>to</strong> con un un orientamen<strong>to</strong> critico, secondo<br />
cui sarebbe da biasimare la clausola causa laboro. Le due trattazioni sot<strong>to</strong>lineano, inoltre, in<br />
<strong>te</strong>rmini analoghi la s<strong>ce</strong>lta consapevole, da <strong>pa</strong>r<strong>te</strong> dell’Arpina<strong>te</strong>, di una clausola più<br />
impegnativa, in virtù della sua espressività: ricorre tan<strong>to</strong> nelle Ar<strong>te</strong>s grammaticae quan<strong>to</strong> nel<br />
Commen<strong>to</strong> la locuzione de industria. Le consonanze fra i due <strong>pa</strong>ssi sembrano garantire la<br />
provenienza della nota alle Verrinae dalla scuola dei re<strong>to</strong>ri; il <strong>te</strong>s<strong>to</strong> di Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong> diverge,<br />
tuttavia, da quello dello pseudo-Asconio in un pun<strong>to</strong> fondamentale. Le Ar<strong>te</strong>s grammaticae<br />
presentano, infatti, un errore nella scansione di div. Caec. 23, non condiviso dallo scoliasta:<br />
causa non è, come sos<strong>te</strong>nu<strong>to</strong> da Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong>, un giambo, poiché il sostantivo è all’ablativo,<br />
indispensabile per realizzare il complemen<strong>to</strong> di fine cuius causa. La confusione at<strong>te</strong>sta,<br />
innanzitut<strong>to</strong>, la diffusione di causa laboro fra gli exempla fissi nella scuola già all’al<strong>te</strong>zza del III<br />
secolo: l’in<strong>te</strong>rpretazione di causa come giambo sembra, infatti, possibile solo se il nesso è<br />
preso come esempio isola<strong>to</strong>, fuori dal con<strong>te</strong>s<strong>to</strong> dell’orazione. In secondo luogo, è da<br />
sot<strong>to</strong>lineare la corretta in<strong>te</strong>rpretazione (de spondeo et bacchio), proposta per contro dallo<br />
pseudo-Asconio. La tradizione esegetica, riflessa dallo scolio alle Verrinae, sembra dunque<br />
da ricondurre a una trattazione pre<strong>ce</strong>den<strong>te</strong> Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong>, e impiegata tan<strong>to</strong> nel Commen<strong>to</strong><br />
quan<strong>to</strong> nelle Ar<strong>te</strong>s grammaticae. Il da<strong>to</strong> conferma l’ipo<strong>te</strong>si, più vol<strong>te</strong> avanzata nei capi<strong>to</strong>li<br />
19 Sic nel <strong>te</strong>s<strong>to</strong> di Sa<strong>ce</strong>rdo<strong>te</strong>; liberaverant negli Instituta artium. Ancora diversa la lezione nei codici<br />
dell’Arpina<strong>te</strong>, che at<strong>te</strong>stano all’unanimità liberarint.<br />
150