04.09.2013 Views

3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA

3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA

3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Div. Caec., 43 è evoca<strong>to</strong> da Servio anche ad Aen. 11, 301. La glossa ricorda, nuovamen<strong>te</strong>,<br />

che gli antichi inziavano le orazioni rivolgendosi agli dèi: il <strong>pa</strong>sso ci<strong>ce</strong>roniano è accosta<strong>to</strong>,<br />

fra gli exempla, al generico riferimen<strong>to</strong> a Ca<strong>to</strong>ne e a Gracco (PRAEFATVS DIVOS more<br />

antiquo: nam maiores nullam orationem nisi invocatis numinibus incohabant, sicut sunt omnes orationes<br />

Ca<strong>to</strong>nis et Gracchi; nam generale caput in omnibus legimus. Unde Ci<strong>ce</strong>ro per inrisionem ait (div. Caec.<br />

43) si quid ex ve<strong>te</strong>re aliqua oratione ‘Iovem ego optimum maximum’).<br />

Il confron<strong>to</strong> fra i tre commenta<strong>to</strong>ri sembra avallare l’ipo<strong>te</strong>si di una selezione di <strong>pa</strong>ssi, usata<br />

nelle scuole per la trattazione dell’exordium, comprenden<strong>te</strong> div. Caec. 43, Aen. 7, 259 151 e Aen.<br />

orationibus legimus. Hinc est in divinatione Ci<strong>ce</strong>ronis (43) si quid ex aliqua ve<strong>te</strong>re oratione Iovem ego optimum et<br />

maximum. Ipse etiam Vergilius alibi (Aen. 11, 301) praefatus divos solio rex infit ab al<strong>to</strong>. Le varianti sono<br />

dovu<strong>te</strong> alla s<strong>ce</strong>lta, costan<strong>te</strong> nell’editio di Ramires, di privilegiare il <strong>te</strong>s<strong>to</strong> tràdi<strong>to</strong> dal ramo D della<br />

tradizione manoscritta; cfr. RAMIRES 2003, XVI-XVIII. Nel caso della nota ad Aen. 7, 259, alle<br />

motivazioni codicologiche si affiancano ragioni di ordine stilistico e let<strong>te</strong>rario: RAMIRES 2003, XXI-<br />

XXII. La lezione antiquo more... rebus, privilegiata da Thilo, è considerata una banalizzazione,<br />

eviden<strong>te</strong> in <strong>pa</strong>rticolar modo nel <strong>pa</strong>ssaggio da priscus di D ad antiquus. Parimenti banalizzan<strong>te</strong>, forse<br />

dovu<strong>to</strong> all’opera di un glossa<strong>to</strong>re, de nuptiis filiae in luogo di publicis rebus; Ramires in<strong>te</strong>gra qui la<br />

preposizione de, trasmessa dal codi<strong>ce</strong> danielino F, <strong>pa</strong>rimenti <strong>te</strong>stimone di alibi in ipse etiam Vergilius<br />

alibi. La congiunzione etiam è condiderata un pleonasmo, e pertan<strong>to</strong> omessa. L’edi<strong>to</strong>re si dichiara,<br />

inve<strong>ce</strong>, in<strong>ce</strong>r<strong>to</strong> a riguardo dell’aggettivo omnis di in omnibus orationibus. Il <strong>te</strong>rmine è presen<strong>te</strong> nella<br />

quasi <strong>to</strong>talità del ramo G, e accol<strong>to</strong> da Thilo per analogia con la glossa ad Aen. 11, 301, in cui si<br />

legge omnes orationes Ca<strong>to</strong>nis (cfr. <strong>te</strong>s<strong>to</strong> infra). Ramires sospetta omnibus di essere l’aggiunta di uno<br />

scriba col<strong>to</strong>; egli ne fa, tuttavia, rilevare la presenza nella tradizione a, che, pur legata a G <strong>te</strong>stimonia<br />

correttamen<strong>te</strong> orationibus, in luogo di traditionibus del res<strong>to</strong> di G. Per le complesse questioni, relative<br />

alla tradizione manoscritta di Servio e del Servius Auctus, cfr. le praefationes di THILO-HAGEN 1881<br />

(=1986), RAMIRES 1996 e RAMIRES 2003, oltre a MURGIA 1975, il cui s<strong>te</strong>mma codicum è ancora oggi<br />

per lo più considera<strong>to</strong> valido, e a RAMIRES 1996 A, con <strong>pa</strong>rticolare riferimen<strong>to</strong> al valore della classe<br />

a. Nel confron<strong>to</strong> fra il lemma serviano e il <strong>te</strong>s<strong>to</strong> di Virgilio, da segnalare, fra i codici dell’Eneide,<br />

l’isolata varian<strong>te</strong> de nostra in<strong>ce</strong>pta di R.<br />

151 Ques<strong>to</strong> <strong>pa</strong>sso virgiliano è cita<strong>to</strong> anche da Tiberio Claudio Dona<strong>to</strong>, nel commen<strong>to</strong> ad Aen. 11,<br />

301, per esemplificare il mos di affidarsi agli dèi prima di un discorso importan<strong>te</strong> e dall’esi<strong>to</strong> in<strong>ce</strong>r<strong>to</strong><br />

([...] praefatus divos, hoc est primum ad eos locutus, solio rex infit ab al<strong>to</strong>: locuturus ad populum orationem futuram<br />

diis primo commendavit et al<strong>to</strong> solio insidens sic instituit loqui; hoc enim exigebat longaevi regisque persona, ut sedens<br />

loqueretur, quale et illud dixit ex Latini eiusdem persona in libro septimo (259) “dii nostra in<strong>ce</strong>pta<br />

secundent”; ne<strong>ce</strong>ssaria enim et in in<strong>ce</strong>r<strong>to</strong> eventu constituta locuturus diis primo etiam illic commendavit ex more;<br />

nam dixit primo “dii nostra in<strong>ce</strong>pta secundent auguriumque suum” et sic legationi respondit (Verg., Aen. 7, 370)<br />

“dabitur, Troiane, quod optas”). Le In<strong>te</strong>rpretationes Vergilianae di Tiberio Claudio Dona<strong>to</strong>, data<strong>te</strong><br />

dagli studiosi in<strong>to</strong>rno alla fine del V secolo d.C., presentano un’in<strong>te</strong>rpretazione dell’Eneide in chiave<br />

prevalen<strong>te</strong>men<strong>te</strong> re<strong>to</strong>rica. Sulla figura e sull’opera dell’esegeta cfr. in <strong>pa</strong>rticolare le re<strong>ce</strong>nti sin<strong>te</strong>si di<br />

BRUGNOLI 1985; SQUILLANTE SACCONE 1985; GIOSEFFI 2000; PIROVANO 2006, con la<br />

bibliografia in esse con<strong>te</strong>nuta; in <strong>pa</strong>rticolare sulla datazione dell’opera, cfr. anche KASTER 1997,<br />

400; sul suo carat<strong>te</strong>re moralistico, oltre che re<strong>to</strong>rico, MARSHALL 1997, 6-7. Aen. 7, 259 è, inoltre,<br />

ripreso da Nonio Mar<strong>ce</strong>llo per esemplificare, nel secondo libro della Compendiosa doctrina (249 L.), il<br />

significa<strong>to</strong> di prosperare attribui<strong>to</strong> al verbo secundare: Secundare, prosperare: Vergilius lib. VII (259): di<br />

nostra in<strong>ce</strong>pta secundent! Propertius Elegiarum lib. IV (21, 14): iam liquidum nautis aura<br />

secundat i<strong>te</strong>r. La fon<strong>te</strong> di Nonio è in ques<strong>to</strong> caso da rintracciare secondo LINDSAY 1901, 55, in<br />

Gloss. I, un glossario basa<strong>to</strong> su opere <strong>te</strong>atrali republicane e su Varrone; STRZELECKI 1936 A<br />

identifica Gloss I con un reper<strong>to</strong>rio, risalen<strong>te</strong> a Flavio Capro.<br />

70

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!