3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
3Eterov e)ce(te/rou sofo\v to/ te pa/lai to/ te nu=n. Ou ... - EleA@UniSA
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
tipo di orazione e, in quan<strong>to</strong> tali, largamen<strong>te</strong> impiegati dai più inesperti. Quali esempi di tali<br />
exordia, l’esegeta richiama un <strong>pa</strong>sso di Lucilio (26 M. = 9 K. 138 ) e uno dell’Eneide (11, 301-<br />
303):<br />
Iovem ego Optimum Maximum. Haec capita solent usitata esse causidicis<br />
imperitis: quod genus vitii in primordio 139 in Rhe<strong>to</strong>ricis (inv. 1, 26) vulgare<br />
nominat 140 . Incipiebant au<strong>te</strong>m ve<strong>te</strong>res, ut Virgilius os<strong>te</strong>ndit, aut ab invocatione<br />
deorum, quale est:<br />
Praefatus divos 141 solio rex infit ab al<strong>to</strong> (Aen. 11, 301);<br />
quod praefari, priusquam populum adloquantur, magistratus solent, peregisset consul, ita coepit), Aulo Gellio<br />
(NA 13, 23, 1-2: Conprecationes deum inmortalium, quae ritu Romano fiunt, expositae sunt in libris sa<strong>ce</strong>rdotum<br />
populi Romani et in plerisque antiquis orationibus. In his scriptum est: "Luam Saturni, Salaciam Neptuni, Horam<br />
Quirini, Viri<strong>te</strong>s Quirini, Maiam Volcani, Heriem Iunonis, Moles Martis Nerienemque Martis") e da Servio,<br />
come provano le glosse cita<strong>te</strong> infra. Cfr. anche TCD ad Aen. 9, 624: quia primordia fuerunt, meri<strong>to</strong><br />
rogatus est Iuppi<strong>te</strong>r ut faveret. L’appello alle divinità è riconosciu<strong>to</strong> come dettaglio antiquario,<br />
princi<strong>pa</strong>lmen<strong>te</strong> sulla scorta di Servio, anche dai commenti moderni ad Aen. 7, 259 e 11, 301:<br />
CONINGTON-NETTLESHIP 1979; PARATORE-CANALI 1997 3; HORSFALL 2000; HORSFALL 2003. I<br />
moderni ad div. Caec. 43 riaffermano, basandosi sull’auc<strong>to</strong>ritas dell’Arpina<strong>te</strong>, la larga diffusione e il<br />
poco prestigio degli exordia <strong>pa</strong>rafrasati nel <strong>pa</strong>sso della divinatio: BELLARDI 1978: cfr. anche CHARPIN<br />
1911, n. al frammen<strong>to</strong> luciliano.<br />
138 Il lerso è tradizionalmen<strong>te</strong> attribui<strong>to</strong>, a <strong>pa</strong>rtire da un suggerimen<strong>to</strong> di Scaligero, al concilio degli<br />
dèi del primo libro; CHARPIN 1911 rifiuta tale collocazione, e lo annovera fra gli esametri di sede<br />
in<strong>ce</strong>rta.<br />
139 Da rilevare l’impiego di primordium in luogo di exordium, utilizza<strong>to</strong> da Ci<strong>ce</strong>rone nel <strong>pa</strong>sso del de<br />
inventione (cfr. ORELLI-BAITER 1833, n. ad loc.) Il <strong>te</strong>rmine è at<strong>te</strong>sta<strong>to</strong>, in riferimen<strong>to</strong> all’inizio di<br />
orazioni, libri e similari, dall’epoca ci<strong>ce</strong>roniana in poi; il suo utilizzo sembra, tuttavia, maggiormen<strong>te</strong><br />
diffuso presso gli scrit<strong>to</strong>ri, specialmen<strong>te</strong> cristiani, della tarda antichità. Indicano con primordium<br />
l’inizio di un’opera Cic., Arat. fragm. 1; Colum. 1, 1, 18; Stat., Silvae 2, 1, 37; Ter. Maur., GLK 6,<br />
349, 817; 358, 1109; Firm., Math. 1, 1, 1; Hil., coll. antiar. 147, 24 (cfr. le versioni latine degli acta del<br />
concilio ecumenici di Efeso, ACO 1, 5, 314, 10); in Matth. 19, 11; Serv., metr. Hor. GLK 4, 468-472<br />
(= Ps.-Acr., exp. metr. 4, 11; 20; 28); coll. Avell. 83, 91; Claud. Mam., anim. praef. 19, 11; Pomp.<br />
Maur., GLK 5, 189, 26; TCD ad Aen. 9, 146; 624. Cfr. Holmes in THLL s. v. primordium, 1270, 12-<br />
29.<br />
140 Lo pseudo-Asconio dimostra di conos<strong>ce</strong>re la <strong>te</strong>oria re<strong>to</strong>rica di Ci<strong>ce</strong>rone a proposi<strong>to</strong> degli exordia<br />
anche ad Verr. 1, 18: Quam is<strong>te</strong> laudem. Vitat argumentum quod in primo Rhe<strong>to</strong>ricorum [inv. 1, 26]<br />
reprehendit et commune appellavit. Il <strong>pa</strong>sso del de inventione, relativo ai vizi degli exordia, definis<strong>ce</strong><br />
l’exordium vulgare come adat<strong>to</strong> a mol<strong>te</strong> cause; commune è, inve<strong>ce</strong>, l’esordio che può essere utile<br />
indifferen<strong>te</strong>men<strong>te</strong> per ciascuna delle <strong>pa</strong>rti in causa: Vulgare est, quod in plures causas po<strong>te</strong>st accommodari,<br />
ut convenire videatur. Commune, quod nihilo minus in hanc quam in contrariam <strong>pa</strong>r<strong>te</strong>m causae po<strong>te</strong>st convenire<br />
(Cic., inv. 26). A proposi<strong>to</strong> della conos<strong>ce</strong>nza delle opere re<strong>to</strong>riche di Ci<strong>ce</strong>rone da <strong>pa</strong>r<strong>te</strong> del<br />
commenta<strong>to</strong>re, cfr. più in dettaglio il cap. 4.1.<br />
141 Il codi<strong>ce</strong> P di Virgilio ha divis, corret<strong>to</strong> in divos. Divos è, inoltre, cambia<strong>to</strong> in divus (con<br />
can<strong>ce</strong>llazione della o e scrittura della u sopra il rigo) da M; g1 at<strong>te</strong>sta diu vos. Cfr. le no<strong>te</strong> ad loc. di<br />
RIBBECK 1895 A; SABBADINI 1966; GEYMONAT 2008. M e P ap<strong>pa</strong>r<strong>te</strong>ngono come è no<strong>to</strong>, insieme a<br />
R, al gruppo princi<strong>pa</strong>le dei <strong>te</strong>stimoni del <strong>te</strong>s<strong>to</strong> di Virgilio, i codici in capitale del IV-V secolo; ad essi<br />
vanno aggiunti gli incompleti FVAG. A la<strong>to</strong> di questi, gli edi<strong>to</strong>ri considerano una serie di<br />
manoscritti in minuscola, per lo più risalenti all’età carolingia. g, da annoverare nel medesimo<br />
raggrup<strong>pa</strong>men<strong>to</strong>, merita tuttavia una considerazione a <strong>pa</strong>r<strong>te</strong>, in virtù delle frequenti affinità con P.<br />
Le questioni, relative alla tradizione manoscritta del Man<strong>to</strong>vano, sono illustra<strong>te</strong> in RIBBECK 1866,<br />
67