Pasaia III - Pasaiako udala

122 I
GARAIPENAREN ONDOTIK ESPAINIA INPERIALAREN
aintza aldareetara eramateko ametsetan bizi
ziren haiek lortu zuten, zigorren beldur,
Falangera edo Circulo Tradicionalistara izena
ematera joan ziren haien borondatea makurraraztea.
Lortu zuten, era berean, gizartean isiltasuna ezartzea,
hilotzaren gainean harri-lauza ezartzen den moduan. Baina
herri xeheak duintasuna galtzea, hori ez, ez zuten lortu. Ez
bakarrik pasaitarren gerra aurreko bizitza sozial eta politikoaren
indarrari esker kultura politiko hori belaunaldiz belaunaldi
transmititu zelako, baita gerratik eta gerraoste anker hartatik
bizirik atera ziren haien lekukotzak ere hala erakusten duelako
ere, fusilamendu-horman bertan, damurik batere gabe, osoosorik
eta burua tinko hiltzen jakin izan zutenez.
Garai itogarri haiek arnasberritzeko Dionisio Etxauri, Jesus
Carballo eta Josefa Martinezen oroimen bizia eta harrigarria
izan dugu lagun. Gerra, atxiloketak, lan-batailoiak, kontzentrazio-esparruak
eta espetxea gizonezkoen oroimenetan; neska txiki
baten SESBerainoko erbestea Josefaren kasuan. Uneoro xume
eta apal azaldutako oroitzapen hunkigarriak.
Hiru lekukotza hauei gehitu dizkiogu Miguel Amilibiak (beste
ahaztuetako bat) “santu laikoa” bezala definitu zuen gizon
haren azken orduak: Francisco Rabaneda Postigoren hondarreko
ibiliak, hain zuzen. Baita Jose Migel Barandiaranek bere
garaian beste erbesteratu pasaitarrekin izandako elkarrizketak
ere.
8.1 Dionisio Etxauri Garatea
Dionisio Etxauri Garatea 1917ko otsailaren 8an jaio zen
Ukarren (Nafarroa). Hamabost urte zituela etorri zen
Trintxerpera, anaiak ile-apaindegia baitzeukan bertan. Harekin
ikasi zuen lanbidea. Laurogeita hamar urte ditu egun, eta oroimen
harrigarria. Garai hartan bizitako gertaerak berritu ditugu,
urrunekoak denboran, bizi-biziak oroimenean.
“Trintxerpe, 1930ko hamarkada hartan –azaldu digu
Dionisiok–, oso desberdina zen gaurkoaren aldean. Itsasoko
jendez betea zegoen, eta jende asko beste familien etxeetan bizi
zen apopilo. Etxe batzuetan bost apopilo ezagutua nago ni.
Politikan ere mugimendu asko zegoen. 1931n manifestazio
bat izan zen, eta Guardia Zibilak sei pertsona hil zituen
Ategorrietako erlojuaren parean. Gero ere izan ziren grebak eta
gatazkak, 1934an adibidez. Sindikatu eta alderdi politiko ugari
zeuden. Hortxe zegoen UGT, hor zeuden solidarioak (ELA-STV),
hor zeuden La Union, Avance Marino, CNT, eta abar.
Francoren altxamendu militarra iritsi zenean anaiarekin nengoen.
Berak ile-apaindegia zuen Trintxerpen eta nik beste bat
Herreran. Sasoi hartan ile-apaintzaileak Egia auzoko lokal batean
elkartzen ginen, eta nazionalen tropak sartzear zeudenean,
zer egin pentsatzen hasi ginen. Geratu edo ospa egin? Bestalde,
ni, garai hartan, mamiak urturik nenbilen emakume batekin,
nire egungo emaztearekin. Egun batean hots egin zidan
Sopuertara (Bizkaia) zihoala esateko. Orduan, jakina, usoa nora,
ehiztaria hara. Anaia agurtu eta Bilbora jo nuen lagun batzuekin.
Anaia erreketea zen, eta nik uste egun haietan ospitalean
giltzurrun bat kenduta zegoelako salbatu zuen lepoa.
Francoren tropak sartu zirenean, gogoan dut Bidebietako tirozelaian
fusilatu zituztela batzuk.
Guk mendirako bidea hartu genuen, Igeldotik abiatu eta
Zumaira iritsi ginen. Han Lorenzo Bereziartuarekin egin genuen
topo. San Pedroko autobusaren kobratzaileetako bat zen bera,
baina teniente zegoen Zumaian. Galdetu zigun ea zergatik ez
gindoazen bere batailoiarekin, Lenin izenekoarekin. Herriko
jende asko topatu genuen bertan. Karakatera egin genuen lehen
irteera, Elgoibar gaineko mendi batera. Eta Arratera bigarrena,
Eibarren. Han zegoen frontea une hartan, baina atzera bota gintuzten.
Handik Larrañaga batailoira pasa ginen; bertan zegoen