Pasaia III - Pasaiako udala

84 I
Partidu Komunistako kideak izan ziren, eta UGTkoak eta
CNTkoak. Sozialistak ez aipatzeagatik, haiek ere aritu baitziren,
nahiz eta ez besteak bezain nabarmen. PNVk, gure irudiko,
–eta berriro diot nik ez nituela ezagutzen alderdiaren
barrenak– denbora asko behar izan zuen erabakitzeko eta
zein jarrera hartu argitzeko” 33 . Lehen hilabete haietan, militante
jeltzaleek presoak zaindu eta elizkizunak bermatu besterik
ez zuten egin, baita zenbait komentu eta eraikin defendatu
ere. Hala froga daiteke Gelasio Aranbururen hainbat testigantzetan.
Hainbat duda-mudaren ondoren, militar matxinatuek ekitea
erabaki zuten, eta uztailaren 22an soldadu sail bat atera zen
Loiolako kuarteletatik Donostia hartzeko asmoarekin. Ez
zuten, ordea, hiriburua erabat kontrolpean hartu eta, ondorioz,
zenbait eraikinetan babestu behar izan zuten: Mª Cristina
Hotelean, Equitativa-ren eraikinean, Casinoan (Donostiako
udaletxea, gaur egun) eta Club Nautico-n. Biharamunean, eraikin
horietan zeudenak herri-milizien erasoetatik babesten
ziren bitartean, armadak beste saio bat egin zuen hiria kontrolatzeko,
baina oraingoan ere porrot egin zuen.
Altxamendua gertatu zen unean, errepublikarrek gerraontzi
bakarra zeukaten Gipuzkoa osoan: Torpedero Nº 3. Pasaiako
portuan ainguratua zegoen bukea, Amador Gonzalez-Posada
ontziko tenientearen agindupean. Uztailaren 22an, altxamendu
militarra gertatu eta lau egunera, hainbat arrantzale –gehienak
CNTko afiliatuak, EPK-ko eta UGTko militanteen eta
nazionalista bakan batzuen laguntzarekin– Lina arrantzontzira
igo eta kubiertaren azpian ezkutatu ziren. Ondoren, petrolioa
hartzera jo zuten CAMPSAra, eta Buenavistako moilatik igarotzean
torpederoa abordatu zuten. Gerraontzia menderatuta
–ontzikoek ez zieten aurre egin–, Lina ondoan hartu eta
Donostia aldera jo eta Kontxako badiatik tiro egin zuten Club
Nautico-ren eta Kasinoaren kontra. Bi eraikin horietan gotortu
baitziren frankistak. Gero, badiaren erdian zer-nolako arriskuan
zeuden jabetuta, Urumea ibaiaren bokalera jo zuten, eta
handik egin zuten su Maria Cristina Hotelaren kontra.
Biharamunean errenditu ziren hotel barrukoak, eta hurrengo
egunetan eman zuten amore besteek. Uztailaren 28an, altxamendua
gertatu eta sei egunera, Loiolako kuarteletan zeudenek
ere etsi egin zuten.
Torpedero Nº 3. ontziaz jabetzea ez zen erabakigarria izan
eraso faxista haiek azpiratzeko, baina, zalantzarik gabe, babes
handia izan zen Donostiako kaleetan, Errepublikari leial, matxinatuen
kontra borrokatzen ari ziren guztientzat.
Matxinatuek okupatutako eraikin horien aurka izan ziren
erasoetan hildakoez gain, lau arrantzale galiziar zeuden,
Galiziatik ihesi altxamendu militarraren lehen egunetan
Pasaiara iritsitako lau arrantzale: Manuel Ramos San Pedro,
Jose Lage Iza, Serafin Ubeira eta Clemente Queipo 34 .
Matxinoen kemena ahultzen ari zen: aurrez aipatutako eraikinak
errenditu ondoren, altxamenduaren aldeko militarrak
Loiolako kuartelean babestu eta itxi ziren, baina han ere amore
eman zuten azkenean, eta uztailaren 28an kanpora atera
ziren. Lehendabizi Diputazioan eduki zituzten preso, eta handik
Ondarretako espetxera eraman zituzten.
Matxinatuen gaineko garaipen erlatibo honek hauspotu egin
zuen Frente Popular-eko antolakundeen adorea, ia ezustean
egoera kontrolpean zeukatela konturatu baitziren. Egoera
horrek berak eta herritarrak antolatu beharrak Defentsa-
Batzordeak sortzea ekarri zuen, bai probintzia mailakoak eta
bai herri mailakoak. Batzorde horiek hartu zuten, hein handi
batean, Udalen eginkizuna.
Pasaian lau Komisariotzak osatzen zuten Batzordea: Gerra,
Gizarte-Ordena, Finantzak eta Hornidurak.
Bestalde, uztailaren 30ean Frente Popular-reko Batzorde bat
eratu zen; Errepublikaren Gobernuarekin leialak ziren joera
guztietako pertsonek hartu zuten esku batzorde horretan, hasi
PNVtik eta CNTraino. Batzorde horrek, Iñaki Egañak 35 kontatzen
duen bezala, “itxi egin zituen taberna eta elkarte guztiak;
doan jarri zituen ile-apaindegiak; susmopean zeuden bizilagun
guztien telefono-hariak eten zituen; lokalak eta autoak
konfiskatu zituen, baita sagardoa ere; jatekoa eta ostatua doan
eman zien milizianoei; kontrola ezarri zieten eskutitzei; isun
gogorrak egoera txarrean zeuden jakiak saltzen zituzten merkatariei;
arma biltegiak prestatu zituzten; barrikadetarako guardiak
sortu zituzten, eta abar”.
Abuztuaren 31n Hiritarren Guardien Polizia-Etxe bat ere
sortu zuten. Lucio Marcos (CNT), Isaac Oiartzabal (PNV) eta
Agustin Perez (UGT) ziren koordinatzaileak. Eta ikerketa-lan
honetan finkatu ahal izan dugunez, Salinas jauregia, erresistentziak
hartua, izan zen operazioen bihotza: han prestatzen
zituzten ekintzak eta lehergailuak.
Esperientzia autogestionario bat
Pasaiak Errepublikari leial iraun zuen bi hilabeteetan, CNT joerako
Avance Marino sindikatuak autogestio esperientzia interesgarria
gauzatu zuen: hainbat parejatan ateratzen ziren
arrantzaleak itsasora, zaurituei, gaixoei eta umeei jatekoa
ekartzeko.
Pasaia militar matxinoen esku erori aurreko egunetan, itsasontzi
gehienek Bilboko portura jo zuten. Eusko Jaurlaritza eratu
zenean, eta Jose Antonio Agirre Lehendakari aldarrikatu
ondoren, desadostasun handiak sortu ziren CNTren eta
Jaurlaritzaren beraren artean. “Jaurlaritzak ez zuen onartzen
euskal arrantzontzien autogestioa. Nola onartuko zuen, bada,
muinetaraino kapitalista zen Gobernuak cenetisten autogestioa?,
galdetzen zuen bere baitarako Manuel Chiapuso buruzagi
anarkistak. “Jaurlaritzak delegatu bat izendatu zuen ontzidiaren
jarduerak zuzentzeko, eta harekin bere onera etorri zen
zertxobait egoera. Baina hara non agertu ziren Pasaiako armadoreak.
Honek atsekabetu egin gintuen izugarri, zeren,
Jaurlaritzak autogestioa onartu izatera, erakutsiko baitzukeen
euren gizarte-politika prest zegoela ontzat emateko
Gipuzkoan sortutako egiturak” 36 .
Irungo frontea
Molaren planei jarraiki, hiru zutabe abiatu ziren Iruñetik,
bakoitza bere hegaletik Gipuzkoa aldera, menpean hartzeko
asmoarekin. Zutabe nagusia, ia bi hilabete geroago Pasaian