Pasaia III - Pasaiako udala

sarrera egin zuen hura, uztailaren 20an abiatu zen Beorlegi
koronelaren aginduetara, Nafarroako hiriburutik Bera aldera.
Egunak joan ahala, Armadako eta erreketeen beste hainbat
konpainiarekin indartuz joan zen zutabe hau. Hilaren 23an
Aiako Arrirantz jo zuen zutabeak, baina han ondo finkatuta
zeuden tropa leialak, eta ezin izan zuten aurrera segi. Egun
batzuk geroago, ordea, gudaroste handia osatu zuen
Beorlegik: alde batetik, Ortiz zutabea elkartu zitzaien
Zaratetik, bigarrenik beste 300 gizon Los Arcos teniente koronelaren
aginduetara, eta, azkenik, 500 gizoneko hirugarren
talde bat, Pablo Diaz Duñabeitia kapitainaren aginduetara.
Aiako Arriko erresistentzia gainditu eta uztailaren 27an sartu
ziren Oiartzunen. Eta handik, Errenteria erasotzera jarraitu
zuten.
Lehen erasoa 412 gizonek jo zuten, antzua aurreneko saio
hura. Frontea herriaren inguruetan finkatu zen. Manuel
Chiapusok azaldu bezala, Errenteriaren defentsan Avance
Marino sindikatuko milizianoek bakarrik hartu zuten parte
kasik, Donostiatik eta Trintxerpetik etorritako gizonek 37 .
Asmoa zen “atzetik sartzea, Aiako Arria mendean hartzea
aurrena, eta gero, ahal zen lekuraino joatea”.
Uztailaren 30ean 800 errekete heldu ziren, Garcia Valiño
komandantea buru zutela. Hala, 1.200 lagunek hartu zuten
lekua inguru hura babesteko.
Alabaina, abuztuan zehar, erabat geldirik egon ziren fronte
honetako kideak, eta nazionalak Irun aldera joan ziren.
Trintxerpeko marinelak, berriz, euren etxeetara itzuli ziren, beraiek
aitortu zutenez “ez zeudelako prestatuta mendian ibiltzeko”.
Egun haietan –hala azaldu digu Jesus Carballo Quirogak
berak, gero osorik jasotako lekukotzan– Almirante Cervera kruzeroak
eta Velasco destroierrak kostaldean agertu zuten muturra
eta kanoikadaren bat edo beste jaurtiz. España korazatua
ere azaldu zen, eta hark hala berean eraso zion kanoikadaka
San Marko gotorlekuari.
Airetik ere egin zioten eraso gotorleku honi, abuztuan.
Itxuraz, Caproni erako hegazkinek. Lur-arraseko hegaldi horietako
batean, abuztuaren 12an zehazki, metrailak Luisa Busselo
Goikoetxea jo zuen Pasai Antxon. Etxeko balkoian lasai zegoena
metraila-zaurien ondorioz hil zen.
Oldarraldi horietan lehergailu batzuk ere bota zituzten matxinatuek:
bat badiaren erdian erori zen, eta bestea moilan,
Velasco tabernaren parean. Beste batzuk Antxon erori ziren,
baina, zorionez, ez zuten inor zauritu. Kalte larriak bai, eragin
zituzten Renteria (Oarso) kaleko eraikinetako batean.
Lehergailuek eztanda egin ez zutela ikusirik, gurdian ekarri eta
argazkiak atera zituzten antxotarrek.
Irailaren 5ean Beorlegi koronela zauritu zuten Irungo
setioan, eta handik laster hil zen, zaurien ondorioz. Mugaldeko
hiria eureganatu ondoren, altxatuek Donostia aldera jarraitu
zuten. Aurrez, ordea, gogor egin behar izan zieten
Santiagomenditik eta San Markoko eta Txoritokietako gotorlekuetatik
Donostiako sarbidea zaintzen zuten indarrei.
Santiomendi hartu zutelarik, ordea, San Markon eta
Txoritokietan zeudenek ere utzi egin zituzten gotorlekuak.
Tropa nazionalek garbi zeukaten bidea.
Irailaren 12tik 13rako gauean, nazionalak Pasaian sartu baino
ordu batzuk lehenago, Alianza Maritima-ko kideek Jata-
Mendi baporea hondoratu zuten Alaburtza inguruan. Portuko
sarbidea ixtea eta itsasontzi matxinatuen sarrera eragoztea zen
asmoa. Ez zuten, ordea, euren helburua guztiz lortu, ontzia ertzean
geratu baitzen hondaratua.
Molaren tropak 1936ko irailaren 13an sartu ziren Pasaian,
goizeko 09:30ean. Hara nola jaso zuten nazionalek Beorlegi
zutabearen operazio-kuadernoan, Pasaiako sarrera:
Goian: San Marko gotorlekuaren
goitikako ikuspegia,
frankisten bonbardaketen
helburuetako
bat.
Behean: Pasaia indar
frankistek hartu baino
ordu batzuk lehenago,
Alianza Maritima-koek
Jata mendi ontzia hondoratu
zuen Alaburtza
inguruan, faxisten ontziei
sarrera trabatzeko.
I 85