Pasaia III - Pasaiako udala

EAE-ANVko beteranoak,
Herreran egiten
dituzten topaketetetako
batean.
140 I
dolua ekartzeagatik, mota guztietako abusuak pairarazten zizkietelarik.
Nabarmentzekoak dira ere gerra eta gerraostean emakumeek
pairatutako presio psikologikoak; izan ere berreraikuntzaren
ardura berenganatzeaz gain, haien gizonezko familia-kideek
ustez burututako jarduerengatik sarri askotan zigorpetuak
izaten baitziren. Amnistia Internazionalak eratutako txosten
baten arabera Gerra Zibilean eta Diktaduran burututako gehiegikeri
ugari nazioarteko zuzenbidearen aurkakoak dira.
Gehiegikeria horien artean bere ezaugarri eta larritasunarengatik
ondokoak nabarmentzen dira: tortura, bortxazko desagertzea,
exekuio estrajudizialak, inongo bermerik gabeko epaiketak
63 . Aipatzen dira ere biztanleria zibilak sufrituak ere: “la
toma de ciudades o localidades por los alzados en armas fue
con frecuencia seguida de prácticas y tratos crueles, degradantes
e inhumanos contra personas civiles o desarmadas, incluida
la violación y abusos de índole sexual contra mujeres. La
exposición y escarnio público de mujeres y niñas con las cabezas
afeitadas, debido a sus simpatías políticas, por no ajustarse
a los preceptos religiosos de los alzados y sus aliados, o simplemente
por sus vínculos familiares con personas acusadas de
pertenecer al bando republicano, son hechos narrados de
modo constante en numerosos pueblos de España. Hacer
beber aceite de ricino a los detenidos, ocultar a los familiares
su paradero, abusar y obtener de éstos cualquier beneficio a
cambio de información sobre sus seres queridos son cuestiones
que aún surgen en la memoria de quienes padecieron
dicho período” 64 .
Bereizketarik gabeko bat bapateko izuikararen garaiari beste
izuikara legezko edo formal batek jarraitu zion, halako moldez
non, epaiz kanpoko exekuzioek aurrera jarraitu bazuten
ere, horiei legezkotasun-eitea ematen saiatu baitziren. Alde
nazionalean, gerra-egoera aldarrikatu ostean, auzi-bide gehienak
epaitegi militarren eskuetan geratu ziren, eta eurak arduratu
ziren Errepublikako legezko Gobernuari leial iraun zutenak
militarki matxinatzeagatik epaitzeaz, presaka instruitutako berme
judizialik gabeko gerra-kontseiluen bidez 65 . Espediente
militarren azterketak irizpide orokorrak jarraitu gabe tartekatutako
epai militarrak izan zirela esatea garamatza; aro eta leku
berean eta ardura bera izan zutenei sententzia ezberdinak
ebatzi baitzizkioten.
Javier Tusellen arabera, gatazkaren ondorioz hildakoen
kopurua espainiar Estatuko biztanleen %1 izan zen; suntsipen
materiala Europako gainerako herrialdeek II. Mundu-Gerran
jasan zutenarekin alderatzerik ez badago ere; bai ordea gizasuntsipena
66 . Hego Euskal Herrian, 1936ko gerra hasi ostean,
5.000 gizon-emakume izan ziren fusilatuak 67 . 5.000 gorpu
ahanzturan lurperatuta. Hizkirik, izen-abizenik, inizialik gabeko
5.000 gorpu, 5.000 bala baino gehiago. Hizkirik gabeko
zenbaki hutsak.
Gatazkan zehar gertatutako jardun errepresiboak areagotu
egin ziren Francoren garaipenaren ostean, erregimen berriaren
aurkako inolako oposizio-motarik gertatuko ez zela ziurtatzeko.
Gauzak horrela, errepresioak populazioaren sektore luzezabalak
harrapatu zituen, bertako gizartean aztarna sakona
utziz. Orobat, erbesteratuen drama azpimarratu beharra dago,
Josefa Martínez Agullaren lekukotzan islatzen den bezala.
Nazionalen garaipenarekin errepresioaren instituzionalizazioa
gertatu zen 68 , matxinadaren aurka egin zutenak zigortzeko
promulgatuak izan ziren lege berezi mordo batek ordezkaturik.
Erantzukizunen Politikoen Legea eta Masoneria
Erreprimitzeko Legea 69 , esaterako, helburu errepresiboekin
erabili ziren legeetako bi baino ez dira. Erantzukizunen
Politikoen Legea eragin errektroaktiboarekin 1934ko urritik
aplikagarria zen Frente Popular-eko alderdi politiko eta sindikatuei,
erakunde abertzale eta nazionalistei, anarkistei eta
‘Movimiento Nacional’ zeritzonari aurre egin zioten gizonemakumeei.
Masoneria Erreprimitzeko Legea, erlijioa, aberria,
instituzio eta gizarte-armoniaren aurka ‘ideia desegileak’ ereiten
zituztenei eragiten zien. Legean jasotako isun ekonomikoekin
batera, Estatuko Administrazioko funtzionarioen artean,
judikaturan eta hezkuntza-erakundeetan egindako arazketalana
da azpimarratzekoa, batez ere maisu-maistrei, institutuko
irakasleei eta ikastoletako andereñoei erasan zielarik aurreko
atalean islatzen den bezala. Marko juridiko berriaren ondorioz,
zigortuetako asko bizitzeko baliabiderik gabe utzi zituzten,
zokoratuta bizitzera behartuz.
1938an heriotza-zigorra berriro jarri zen indarrean Zigor-
Kodean, eta Epaitegi Militarrak orokortu zirenetik akusatuen
aurkako epaiak berme prozesalik gabekoak ziren, epai guztiz
sumarioei errugabetasun-ustekizunik gabe ere aurre egin
beharrean zeudelarik. Bermerik gabeko defentsa Lorenzo
Mancisidor Untzeta, Jose Manzisidor Ibarguren edota Ángel
Lorenzo Ansolaren aurkako gerra kontseiluen espedienteetan
ikusi daiteke; Defentsak haien babes judiziala bermatu beharrean
errukitasuna soilik eskatzen duelarik. Batzuetan, pertsona-taldeak
epaitzen ziren, akusatu bakoitzaren erantzukizunak
indibidualizatu ere egin gabe; horren adibide dira besteak beste
Santoñan prozesatu zituzten Juan Aldai Sarasola, Laurentzi
Manzisidor Untzeta, Juan Puidado Gallego, Francisco
Rabaneda Postigo, Angel Lorenzo Ansola eta Luis Taboada Puy.