Pasaia III - Pasaiako udala

tean ibilia zenez, galdetu nion ea bazuen herri hartako alkate
Beldarrain jaunaren berririk. Erantzun zidan San Kristobaleko
espetxera eraman zutela: “Alegia –erantsi zuen–, ez dakit iritsiko
zen, nazionalista izan behar zuen eta...”.
…
Hilaren 13an, ilunabarrean, errekete nafar batzuk etorri zitzaizkidan
elizako giltzaren eske. Joan ginen elizara eta erreketeek
arrosarioa otoitz egin zuten. Elizatik ateratzean arrosarioa
zuzendu zuenak galdetu zidan ea zer ideia politiko nuen nik.
Inoiz erantzun gabekoa arrapostu nion: abertzalea nintzela.
Koldarkeria iruditu zitzaidan nire begikotasun politikoak ezkutatzea,
noiz eta euskal nazionalisten inguruan halako astakeriak
entzuten hasi nintzen garaian.
Hurrengo egunean, meza eman ondoren, Pasai San Pedroko
bizilagun bat etorri zitzaidan sakristiara, Oiarzabal jauna. Esan
zidan komandante militarrari laguntzen ari zela fitxategi bat
osatzen, eta fitxategi horretan herriko bizilagunen joera politikoen
inguruko datuak jasotzen. Ohartarazi zidan komandanteak
egindako galderen aurrean, larri ikusten zuela bere burua abertzale
batzuen inguruko berri emateko, “jende hori herra izugarriarekin
baitator nazionalistenganako”. Eta, hortaz, komenigarria
litzatekeela ni Komandantzian aurkeztea esplikatzeko zernolakoa
zen Pasaiako bizilagunen nazionalismoa, azaltzeko
buruzagi militarrari herri honetako abertzaleak erlijioa defendatzeagatik
egin zirela abertzale, eta ez beste ezergatik. Une horretan,
erreketeen kapilau bat sartu zen, eta hari ere azaldu zion
kasua Oiarzabal jaunak. Eta esan zion bere iloba bat ere nazionalista
zela, eta negarrez hasi zen orduan. Kapilauak, esku bat
sorbaldan jarrita, erantzun zion: “ez apuratu, gizona; ez dituzte
denak hilko; buruzagiak besterik ez...”. Nik ikusarazi nion hain
zuzen Oiarzabal jaunaren iloba buruzagia zela (Pasai Antxoko
EAJ herri batzordeko presidentea) eta hainbat eskuindar salbatu
zituela, Batzokian aterpetuta, jazar ez zitzaten. Orduan esan
zuen kapilauak: “Osatzen den Udalaren araberakoa izango da
dena. Ezin didazue zuek izenik eman, zerbaitetan eragiterik
badut ere?”. Hainbat izen eman genizkion, haien joera politikoa
zehaztuta. Izenak hartu eta aldarera atera zen. Zerbait galdetzera
joan nintzen aldarera eta kapilauak galdera hau egin zidan:
“(Oiarzabal) hau fidatzeko moduko pertsona al da?”. Baietz esan
nion. Eta, hala ere, galdetu zidan: “Zuk, apaiz moduan, zure hitza
ematen didazu izena hartu dugun pertsona hauek konfiantza
osokoak direla?”. Baietz erantzun nion berriro. Ia Udal talde
osoa erreketeen kapilauari emandako izenekin osatu zen.
Oiarzabal jauna ere zinegotzi izendatu zuten.
Arestian aipatutako kapilauak Komandante militarraren aurrean
aurkeztu ninduen gero (Guardia Zibilekoa zen) eta han,
Kortabarria jaunari edo Pasaiako liburuzainari buruz hizketan,
buruzagi militarrak esan zidan gorria bazen liburu guztiak kendu
behar zitzaizkiola. Hantxe bertan falangista batek (maisua
bera) zigarreta-kaxa bat eskaini zidan, bere hitzetan gorriei kendutakoa
(euren etxeak arpilatzean). Higuina ematen zidan halako
opariak hartzeak, azken batean, lapurtuak baitziren, eta ez
nion hartu, ez nuela erretzen eta zigarreta-kaxarik ez nuela
behar esanda.
Handik bizpahiru egunera Urretabizkaia jauna eta Azurza
gaztea etorri ziren nirekin hitz egitera, biak pasaiatarrak eta
alderdi eskuindarretako kideak. Nahi zuten halako elizkizun bat
egitea, eskerrak emateko herria gertakizun tamalgarrietatik libratu
zelako. Eta nahi zuten ni han izatea, erreketeen kapilauekin
batera. “Premiazkoa da zerbait egitea batasuna egoteko –zioten–
beldurgarria baita nolako jarrerarekin datozen hauek, batez ere
nazionalisten kontra”. “Etsigarria baita, izan ere –gaineratu zuen
gazteenak–; hau bada erlijioa...”. Denbora berean, prokuradoreak,
Yarza jaunak idatzitako agiri bat agintari militarrei aurkezteko
asmoa zuten beraiek. Euskal nazionalistei herriko bizilagunen
eskerrik beroena adierazi nahi zieten idatziaren bidez.
Pasaiako alderdi eskuindar guztietako pertsona nabarmenenak
ziren idatzia sinatzekoak. Esan zidaten pertsona horietako askori
galdetu zietela asmoaren inguruan eta guztiek eman zutela
onespena. Baina ez asmo hau eta ez elizkizuna ez ziren gauzatu,
agintari militarrek ez zituzten-eta egokitzat jo.
Nire parrokoak, Francisco Etxenikek, ez zituen inoiz nazionalistak
begiko izan, eta irailaren 13an, militarrak Pasaian eta
Donostian sartu ziren egunean, telefonoa jo zidan hiriburutik,
nola geunden galdetu zidan. Ondo, erantzun nion nik, eta
Donostian nola zeuden galdetu nion nik orduan. “Ondo, euskal
nazionalistei esker; ondo, euskal nazionalistei esker”, errepikatu
zuen berak.
Zurrumurrua zebilen Donostian manifestazioa egin behar
zutela monarkikoek euskal nazionalisten alde. Adibide moduan,
Azketa anderearen kasu zehatza aipatzen zen, Bruneten alabarena.
Andereak esaten zuen bere bi umeekin aterako zela nazionalisten
aldeko manifestazio horretan. Francisco Linazasoro jaunari
entzun nion esaten: “beñere baño geyago nazionalisten
alde itz egingo det”. Handik egun gutxira, prentsak oldarraldi
amorratua hasi zuen euskal nazionalisten aurka, eurek zutela
herrialdean gertatzen ari ziren makur guztien errua. Eta une
horretan, sorginkeria balitz bezala, isildu egin ziren arestian
nazionalistekiko adeitsu agertu ziren ahots guztiak. Mutrikura
joatea egokitu zitzaidan autoan, herri hartako bi erreketerekin.
Hauek, euskal nazionalisten egoera estuari buruz berriketan,
hala zioten: “Orban hori ezin da berunarekin baino garbitu”.
…
Herrerako parrokoak, Zacarias Oiarbide jaunak, Gasteizko
eta Iruñeko gotzainek gerra zibilari buruz idatzitako pastoralaren
gainean ari zela, hala esan zuen pulpitutik: “euskal nazionalisten
bekatua (komunistekin batu izana) armak hartu eta
Francoren armadarekin frontean borrokatuz baino ezin da konpondu”.
I 135