Pasaia III - Pasaiako udala

134 I
lekukotza:
“Nire ustez, gure herriak, etorkizunean, lehengo jarrera bera
hartuko du erlijioari, gizarteari eta aberriari dagokienez.
Katolikoa izango da, eta Euskadi Aberriaren askatasuna eta
sozial-kristautasuna maiteko ditu. Etsaien jazarpen eta zapalkuntza
guztien gainetik”.
Gelasio Aranburu honez gero aski ezaguna izango da lan hau
jarraitu duenarentzat. Hark ere eman zuen bere lekukotza Aita
Barandiaranen aurrean. Gerora Serafin Esnaola eliza-gizonak
Trintxerpen egin zuen bezalaxe, Aranburuk ere indarra kendu
zien “gorriak” eta anarkistak elizetan lapurtzen ibiltzen ziren
kontu eta bertsio horiei. Modu berean, nabarmen uzten du
frankistek zein jarrera ankerra izan zuten nazionalistekin,
EAJkoekin batez ere. Pentsatzekoa da traidoretzat hartuko
zituztela, katoliko izanagatik ere, indar leialekin bat egin zutelako
azkenean.
“1936ko uztailaren 18an apenas ikusi zen apartekorik
Pasaian: zurrumurru hutsak baino ez, xehetasunik gabeak, altxamendu
militarraren inguruan. Biharamunean, igandean alegia,
izan zen mugimendurik: jendea armaturik, kamioietan
harat-honat. Igande arratsalde hartan bertan joan zen talde
armatu bat apaizetxera eta haren azpiko lokaletara –han zegoen
nik zuzentzen nuen Schola Cantorum musika eskola– salaketa
bat zutela-eta, miaketa egiteko asmoarekin. Kanpotarrak ziren
miaketa egitera zetozenak. Ez zuten ezer aurkitu. Gauean atea
jo zuten. Bi gauzain ziren eta, haiekin, herriko komunisten buruzagia,
Cabezon jauna. Nire bila zetozen. Eliza miatu behar zutela.
Lagundu nien. Atarian gizon talde handi bat zegoen, eskopetekin
armatuta, eta haien artean nire Scholako hainbat (lasaitu
nintzen, eta ez gutxi). Haiek lagundu zidaten elizaraino. Egin
zuten miaketa, eta galdetu nion Cabezon jaunari: “Aurkitu al
duzue ezer?”.
—”Ezertxo ere ez —erantzun zuen—; dudarik gabe, funtsik
gabeko salaketa izan da”.
—”¿Salaketa egon da?”
—”Noski. Zer uste du, bada, bestela etorriko ginela ordu
hauetan berorri hala gogaitzera?”
Scholaren lokalak ere erakutsi nizkion. Gero, guztiek lagundu
zidaten etxera. Agurtzerakoan, Cabezon jaunak barkamena
eskatu zidan sortutako enbarazuagatik.
Gobernukoak Pasaian agintzen egon ziren denbora osoan
zabalik egon zen eliza, eta ohiko elizkizunak egin ziren bertan.
Frente Popular-eko buruek beti ematen zuten baimena hildakoen
segizioak apaizarekin eta gurutzea jasota egiteko, nahiz eta
guk ehorztetxean hasten genuen segizio hori. Nolanahi ere,
Bonifacio del Puerto gaztearen segizioa apaizarekin egin
genuen (ni neu nengoen han) eta gurutzea jasota. Talde politiko
guztietako milizianoek lagundu zuten segizioa, CNTkoek izan
ezik.
…
Gobernukoak gerra garaian agintean egon ziren denboran sei
bat lagun atxilotu zituzten Pasai Antxon. Haietatik bat (sakristaua),
Bilbora eraman zuten, eta hiriburu hartan hil, ontzi-espetxeetako
baten kontra izan zen asaltoan.
Alderdi eskuindarretako kideak Batzokiko eta EAJko bazkide
egin ziren, nahiz eta, ordura arte, jeltzaleen etsai amorratuak
izan. Halaxe lortzen baitzuten euren lepoa eta ondasunak salbatzea.
Herrian ez zen harrapaketa, atraku eta lapurretarik deitoratu
behar izan.
Egun batean, Velasco korazatua San Markoko gotorlekua eta
CAMPSA-ko biltegiak bonbardatzen ari zela, hileta bat izan
genuen, militarren hegazkinen bonbardaketaren ondorioz hildako
emakume batena. Obusak elizaren gainetik pasatzen
ziren. Eliztarrak zirkinik egin gabe egon ziren elizkizun osoan.
Hildakoaren senarrak, emaztearen heriotza mendekatzeko,
frontera jo zuen hileta amaitu orduko. Trintxerpeko CNTko kideak
Moderno zineman finkatu ziren. Ez zuten gehiegikeriarik
egin; baina, hori bai, orain arao eta orain birao jarduten ziren,
ezin itsusiago. Ni, sotanaz jantzita ibiltzen bainintzen, arraro
begiratu bai, baina inoiz ez zidaten irainik egin.
1936ko irailaren 13an, goizeko 09:30ean sartu ziren herrian
Francoren indarrak. Arratsalde hartan paseatzera aterea nintzen
eta ikusi nuen erlijio ohitura eta ideietatik aparte samar ibilitako
hainbat lagunek adeitsu agurtzen nindutela. Usteko zuten, nonbait,
apaizak egoeraren jabe ginela jada. Etxera bueltan nintzela,
Lizarrerriko bi erreketerekin egin nuen topo. Bizarra egitera
zihoazen kanpoan. Gonbidatu nituen etxera, euren burua txukuntzera,
eta halaxe egin zuten. Haiekin izan nuen elkarrizketan
ulertu nuen gorri eta nazionalista guztiak “garbitzeko”
asmoarekin zetozela. Adibidez, gizon bat hil zuten, UGTko
txartela zuelako, besterik gabe; hala arrazoitu zidaten. Eurak
etxean zeudela artean, beste errekete batek jo zuen atea, Miguel
Vidaurrek. Nafarroako apaizgai bat zen, ordena txikiagoetan
ordenatua ordurako. Nire etxean ostatu hartzeko asmoarekin
zetorren, bere burua gonbidatuta. Hartu nuen. Oiartzungo fron-