Door met Duurzaam Veilig; Nationale - SWOV

voor de bestuurders van auto’s. Voor fietsers en wandelaars
geldt dit alles ook, maar toch op een andere
manier. Het verschil is dat deze verkeersdeelnemers bij
fouten vooral zichzelf ernstig kunnen schaden, en veel
minder kans lopen om anderen te benadelen. In die zin
is hun morele verantwoordelijkheid bepaald minder.
Maar ook voor deze groep geldt, dat een juist inzicht in
de situaties waarin ze zich begeven veel ellende, vooral
voor hen zelf, kan voorkomen."
Educatie in verschillende vormen is het meest geëigende
instrument om dit inzicht te bewerkstelligen.
7.2.3.2. Sociaal onaanvaardbare overtredingen
Er zijn ook verkeersgedragingen die ons hinderen,
irriteren en beangstigen en die we niet accepteren,
zoals bumperkleven, gevaarlijk inhalen, rijden met
excessieve snelheid, rijden met alcohol en dergelijke.
Deze gedragingen vallen dus niet onder de 'waardeloosheid'
van verkeersregels. ‘Agressief’ gedrag in het
verkeer, zoals rechts passeren, gevaarlijk invoegen en
dergelijke, is tegenwoordig voor velen een bron van
ergernis. Deze gedragingen leiden tot irritatie en men is
van mening dat het de veiligheid in gevaar brengt.
Vooral het rijden onder invloed vormt een interessante
uitzondering op de 'waardeloosheid' van verkeersregels.
Bij alcohol in het verkeer komen veelvuldig verwijzingen
voor naar normenstelsels: ‘alcohol en verkeer
dat kun je niet maken’. Correcties komen vaak uit de
sociale omgeving en ook daarin wordt gerefereerd aan
het normenstelsel en in mindere mate aan de kans op
een bekeuring. Dit is niet altijd zo geweest. In de jaren
zestig was rijden onder invloed heel gewoon en was
er amper sprake van maatschappelijke afkeuring.
Er is nog weinig inzicht in welke ontwikkelingen ertoe
leiden dat bepaald gedrag als onaanvaardbaar wordt
gezien en hoe dit stadium te bereiken is. Educatie hoeft
in dat stadium niet meer te doen dan de sociale norm
te ondersteunen, omdat het niet meer nodig is om de
weggebruiker te overtuigen van de samenhang tussen
het betreffende gedrag en de veiligheid.
7.2.4. De valkuil van routinegedrag
Geautomatiseerde gedragsroutines zijn noodzakelijk
voor een correcte uitvoering van complexe taken. Dat
geldt ook voor een complexe taak als het deelnemen
aan het verkeer. Zonder geautomatiseerde gedragsroutines
zouden we niet eens in staat zijn om in twee
uur van Utrecht naar Groningen te rijden, zouden we te
langzaam reageren en ook te veel fouten maken. Dit
komt doordat de menselijke capaciteiten eigenlijk te
beperkt zijn voor de verkeerstaak, behalve dan voor de
voetgangerstaak (Wildervanck, 2005; Hoofdstuk 1).
Juist doordát handelingen die vaak verricht worden, na
verloop van tijd min of meer automatisch uitgevoerd
worden, kan de verkeerstaak veilig uitgevoerd worden.
Bij een geautomatiseerde handeling hoeft men nauwelijks
aandacht besteden aan (onderdelen van) de
taak en wordt deze min of meer steeds op een standaardmanier
uitgevoerd. Automatisering is dus nuttig
en noodzakelijk, omdat het de mens in staat stelt zich
te ontwikkelen en dingen te doen die hij anders niet zou
kunnen. De souplesse waarmee de verkeerstaak wordt
uitgevoerd is het gevolg van een lang leerproces. Dit
leerproces is dus noodzakelijk om ondanks de menselijke
beperkingen complexe taken uit te kunnen voeren.
Er is echter ook een keerzijde aan automatisering en
gewoontegedragingen. Gewoontegedrag is minder
flexibel dan bewuste taakuitvoering, de opgebouwde
verwachtingen van de verkeersdeelnemer domineren
en gewoontegedrag is daardoor minder geschikt in
nieuwe verkeerssituaties. Bovendien kunnen bij automatisering
langzamerhand fouten in het gedrag sluipen.
Het gedrag dat door ervaring gekozen of ontwikkeld is
blijft soms te lang bestaan en wordt onvoldoende bijgesteld.
Dit komt doordat de inrichting van het verkeerssysteem
niet de ideale context is voor het leren en
onderhouden van een complexe vaardigheid. Zoals al
eerder in dit hoofdstuk is gesteld, is het verkeer in zekere
mate ‘vergevingsgezind’: fouten worden veelal niet
afgestraft en de hoeveelheid en de kwaliteit van de
feedback op de eigen prestatie zijn gering. Hierdoor
kunnen potentieel gevaarlijke fouten ontstaan en lange
tijd onopgemerkt blijven. Een ander probleem is dat
een routine op zich goed kan zijn, maar dat deze wordt
toegepast in een situatie waarin deze niet geldt. Een
voorbeeld: men denkt als automobilist een eenrichtingsfietspad
te kruisen, start de bijbehorende routine
op, en het blijkt een tweerichtingsfietspad te zijn.
Naast verlies aan flexibiliteit en de onbewuste fouten is
een derde kenmerk van automatisering ‘nauwelijks
aandacht’. De valkuil daarbij is 'gebrek aan aandacht',
waardoor niet tijdig wordt omgeschakeld van automatisch
gedrag naar bewust verkeersgedrag.
Het aanleren en onderhouden van de juiste gedragingen
speelt dus een grote rol bij de verkeersveiligheid en het
foutloos uitvoeren van de verkeerstaak. Dit stelt hoge
eisen aan de kwaliteit van het leerproces. Wat het aanleveren
en onderhouden van de juiste vaardigheden en
gedragingen betreft, heeft educatie veel te bieden:
- Zorgdragen voor het op de juiste wijze ontwikkelen
van geautomatiseerde handelingen en gewoontege-
7. EDUCATIE
133