Door met Duurzaam Veilig; Nationale - SWOV

17. Financiering
Dit hoofdstuk gaat in op de financiering van verkeersveiligheidsmaatregelen.
Het gaat hier dus niet in de eerste
plaats over de vraag wat effectieve middelen zijn
om de veiligheid van het wegverkeer te vergroten, maar
om de vraag hoe en door wie deze betaald kunnen of
moeten worden. We zullen zien dat het antwoord op
deze vraag mede afhangt van de aard van de veiligheidsmaatregelen,
en daarnaast niet los gezien kan
worden van het (dis-)functioneren van de ‘markt voor
verkeersveiligheid’ zelf.
Het hoofdstuk neemt primair een welvaartseconomisch
perspectief. Allereerst gaan we in 17.1 terug naar de
standaardtheorie omtrent marktfalen en overheidsingrijpen.
We zullen namelijk zien dat het marktfalen op
markten die aan de verkeersveiligheid zijn gerelateerd,
consequenties heeft voor de keuze van financieringsbronnen
voor verkeersveiligheidsinvesteringen. Dit werken
we uit in 17.2, waarin we beginnen met een classificatie
van typen investeringen die de veiligheid zouden
kunnen verhogen. Beargumenteerd wordt waarom we
ons vervolgens beperken tot de (her)inrichting van
regionale wegen. In 17.3 wordt voor deze investeringen
een aantal financieringsbronnen kwalitatief beoordeeld
vanuit welvaartseconomische hoek. Hierbij zal het gaan
om financiering uit vergoedingen voor ongevalsschade,
variabele gebruikersheffingen en algemene middelen.
De laatste paragraaf (17.4) ten slotte, bevat de belangrijkste
conclusies.
Onze analyse baseert zich dus primair op een theorie
over het vergroten van het maatschappelijk welzijn. Dit
laat onverlet dat beleidsvoorbereiders en -vormers de
verantwoordelijkheid hebben om te beslissen over de
invoering en financiering van maatregelen. Daarbij spelen
(ook) andere dan welvaartseconomische overwegingen
vaak een belangrijke rol. Het is aan de beslissers
om al deze belangen af te wegen.
17.1. Marktfalen en overheidsingrijpen
17.1.1. Theoretische achtergronden
In de moderne micro- en welvaartseconomische theorie
(zie bijvoorbeeld Varian, 1992; Atkinson & Stiglitz,
1980; Johansson, 1991) is ‘de kracht van de markt’
een belangrijk uitgangspunt. Als aan een aantal veronderstellingen
is voldaan (zie hieronder), zal de vrije
markt ervoor zorgdragen dat het zogeheten ‘Paretooptimum’
als vanzelf tot stand komt. In dat optimum
geschiedt de productie van de maatschappelijk optimale
hoeveelheden van alle diensten en goederen zo
efficiënt mogelijk; dat wil zeggen: tegen minimale sociale
kosten. Op dergelijke markten leidt individueel
gedrag, gericht op het maximaliseren van de eigen welvaart,
daarmee tot een marktevenwicht waarin de
maatschappelijke Pigouviaanse welvaart (de som van
in monetaire termen uitgedrukte individuele welvaartsniveaus
van individuele actoren) is gemaximaliseerd.
Het is dus niet verwonderlijk dat voor dergelijke markten
het economisch beleidsadvies aan overheden zou
zijn om vooral niet te interveniëren: 'If it ain’t broken,
don’t fix it'.
De omstandigheden waaronder de hierboven beschreven
'kracht van de markt' functioneert zijn echter nogal
hypothetisch. Het is daarom van belang om te benadrukken
dat deze situatie met ‘perfecte markten’
eigenlijk niet als een realistische weergave van economische
marktprocessen in de praktijk moet worden
gezien, maar veeleer als een hypothetisch ideaaltype.
Dit ideaaltype biedt echter een goed uitgangspunt om
te zien in welke mate, en om welke redenen, deze aantrekkelijke
eigenschap van de markteconomie niet op
zal treden, of in ieder geval verstoord wordt. Een dergelijke
benadering geeft namelijk inzicht in de vraag óf
men dient in te grijpen in het marktproces, en zo ja, wat
de meest efficiënte manier is om dit te doen. Een intuïtief
logisch resultaat uit de welvaartseconomie is
namelijk dat een overheid, indien nodig, een markt het
meest efficiënt bijstuurt door met het beleid zo dicht
mogelijk aan te grijpen bij de bron van het ‘marktfalen’
(de oorzaak van de divergentie van het hierboven
genoemde ideaaltype).
Er zijn verschillende redenen waarom de markt kan
falen, en elk hiervan heeft eigen beleidsimplicaties.
Externe effecten treden op als het gedrag van het ene
individu een direct (dat wil zeggen, niet primair via veranderende
prijzen) welvaartseffect op een ander individu
heeft zonder dat daarvoor een prijs betaald wordt.
Marktmacht treedt op als een bedrijf groot genoeg is,
ten opzichte van de omvang van de gehele markt, om
de prijs te kunnen beïnvloeden. Vaak is dit het gevolg
17. FINANCIERING
233