Árbók Háskóla Íslands 1999 - Háskóli Íslands

Við stofnunina starfa sérfræðingar, tæknimenn og skrifstofufólk. Þá hafa kennarar
raunvísindadeildar, aðrir en líffræðingar, rannsóknaraðstöðu þar. Stofnunin
skiptist í rannsóknastofur eftir fræðasviðum og er gerð grein fyrir starfsemi
þeirra hér á eftir. Stjórn Raunvísindastofnunar skipa átta menn, formaður, forstöðumenn
sex rannsóknastofa, eðlisfræðistofu, efnafræðistofu, jarðfræðistofu,
jarðeðlisfræðistofu, reiknifræðistofu og stærðfræðistofu, og einn fulltrúi starfsmanna.
Framkvæmdastjóri er ritari stjórnar. Alls störfuðu 178 manns við stofnunina
á árinu: 50 kennarar með rannsóknaraðstöðu, 85 sérfræðingar, 35 sumarstúdentar,
sex skrifstofumenn og tveir á verkstæði. Stöðugildi skv. fjárlögum við
stjórnsýslu voru átta og stöðugildi við rannsóknir voru 38.
Ítarlegri upplýsingar er að fá á heimasíðu stofnunarinnar: www.raunvis.hi.is.
Eðlisfræðistofa
Árið 1999 var eðlisfræðistofa rannsóknavettvangur tíu kennara við raunvísindadeild
auk þriggja sérfræðinga og þriggja tæknimanna Raunvísindastofnunar.
Einnig störfuðu þrír verkefnaráðnir sérfræðingar og tveir verkefnaráðnir tæknimenn
á stofunni. Stúdentar í rannsóknanámi árið 1999 voru fimm, þar af tveir í
doktorsnámi. Þá vann einn erlendur gistivísindamaður við eðlisfræðistofu hluta
ársins, dr. Andrei Manolescu frá Búkarest. Alls voru því rúmlega 30 manns við
rannsóknatengd störf á stofunni árið 1999 auk um tíu stúdenta í sumarvinnu. Ítarlega
upptalningu rannsóknarverkefna og ritverka stofufélaga má finna á heimasíðu
eðlisfræðistofu á slóðinni: www.raunvis.hi.is/Edlisfr/Edlisfr.html
Eðlisfræðistofa hefur vikulega fundi sem auglýstir eru á Netinu og meðal stúdenta.
Þar eru rannsóknir ræddar og erlendum gestum boðið að halda erindi.
Af fjölmörgum rannsóknarverkefnum stofumanna verður hér sérstaklega minnst
á tvö, annað í stjarneðlisfræði og hitt í þéttefnisfræði.
Gunnlaugur Björnsson stundar rannsóknir á sýnilegum ljósglömpum sem fylgja í
kjölfarið á hrinum gammageislunar sem berast til jarðar utan úr geimnum, um
einu sinni á sólarhring. Hrinurnar vara frá sekúndubrotum til allt að þriggja mínútna
og fylgir þeim stundum sýnilegur glampi sem varað getur í nokkrar vikur.
Eru slíkir atburðir nefndir gammablossar. Í 30 ár hafa vísindamenn um allan
heim glímt við gátuna um uppruna og orsakir blossanna en ekki haft erindi sem
erfiði þar til fyrir skömmu. Á síðastliðnum tveimur árum hefur mönnum lærst að
gammablossarnir eru upprunnir í vetrarbrautum sem eru í allt að 10 milljarða
ljósára fjarlægð. Til þess að greina megi svona fyrirbæri af svo löngu færi þarf
blossauppsprettan að vera afar orkumikil. Mælingar sýna að orkan sem til þarf er
í mörgum tilfellum álíka og ef tvær stjörnur eins og sólin okkar ummynduðust á
augabragði í orku, en sem kunnugt er tekur það sólina alls um 10 milljarða ára
að brenna upp eldsneytisforða sínum.
Á árinu 1999 tókst í fyrsta sinn að fylgja eftir útgeislun frá uppsprettu gammablossa
á mörgum tíðnisviðum, nánast frá upphafi gammahrinunnar, en þann 23.
janúar sást blossi sem er sá öflugasti sem mælst hefur til þessa. Gammahrinan
sjálf varaði í um 2 mínútur en sýnilegur glampi frá henni var mælanlegur í rúma
tvo mánuði. Starfsmenn eðlisfræðistofu sáu um hluta þeirra mælinga með norræna
sjónaukanum á Kanaríeyjum. Þann 10. maí varð svo annar blossi sem náið
var fylgst með. Að mörgu leiti svipaði blossunum saman, en báðir höfðu þó sín
sérkenni.
Úrvinnslu mælinga á þessum blossum er að mestu lokið og hníga niðurstöður að
því að rekja megi slíka blossa til þess að kjarni risavaxinnar stjörnu fellur saman
og myndar svarthol. Enn vantar þó nokkuð á að fullgera megi myndina af uppruna
og orsökum þessara sérkennilegu fyrirbæra.
Um mitt ár 1998 hóf Sveinn Ólafsson störf sem sérfræðingur við eðlisfræðistofu.
Hefur hann hafið uppbyggingu aðstöðu fyrir rannsóknir á málmum og hálfleiðurum.
Við uppbygginguna hefur Sveinn m.a. hlotið styrki úr ýmsum sjóðum Rannís
og Rannsóknasjóðs Háskólans. Sveinn hefur nýlega smíðað og tekið í notkun
svonefndan segulspætunarklefa, sem er sérsmíðað tæki til kristallaræktunar. Í
klefanum má rækta málmhúðir sem geta verið allt frá tugum míkrómetra á þykkt
og niður í aðeins eitt atómlag. Í tækinu er sýnaundirlagið fyrst hitað og húðin
ræktuð á það en hana má rækta frá allt að þremur efnauppsprettum samtímis.
117