Árbók Háskóla Íslands 1999 - Háskóli Íslands

gagnvart einföldunum, alhæfingum og áróðri sem sífellt dynur á því í erli dagsins.
Það er engin öruggari leið til að halda sjó í sýndarmenningu samtímans en sú að
rækta með sér gagnrýna hugsun. Slíkt gerist ekki sjálfkrafa, heldur einungis með
reglubundinni íhugun þar sem hugurinn fær tækifæri til að spreyta sig og takast
ótruflaður á við viðfangsefni sín.
Nú þurfið þið, kandídatar góðir, að spyrja – hver fyrir sig – hver þau viðfangsefni
séu sem þið viljið glíma við í framtíðinni. Þeirri spurningu getur enginn svarað
fyrir ykkur. Þið hljótið sjálf að ákveða lífsstefnu ykkar og leiðir til að takast á við
verkefni lífsins. Og því frelsi fylgir líka ábyrgð sem enginn fær skotið sér undan
nema með óheilindum eða sjálfsblekkingu.
Hver er ábyrgð ykkar?
Mig langar til að ræða nánar þá ábyrgð sem ykkur er lögð á herðar með því að
varpa til ykkar tveimur spurningum. Fyrir hverju eruð þið ábyrg? Og gagnvart
hverjum eruð þið ábyrg? Lítum á fyrri spurninguna: Á hverju berið þið ábyrgð?
Fyrst kemur upp í hugann allt það sem þið hafið tekið að ykkur að annast og hlúa
að, börn ykkar, starf eða tiltekin verkefni. Í raun getur manneskja einungis talist
bera ábyrgð á því sem er á hennar valdi. Hvað skyldi það vera? Sígilt svar er að
vísa til eigin hugsana. Þið berið ábyrgð á hugsunum ykkar og sjálfum ykkur sem
hugsandi verum, og þar með á þekkingu ykkar og ákvörðunum, framkomu og
breytni. Þessari ábyrgð getur engin manneskja varpað frá sér svo fremi hún sé
komin til vits og ára – nema þá með því að afneita sjálfri sér sem frjálsri og hugsandi
veru. Þess eru því miður ótal dæmi að fólk neiti að bera ábyrgð á sjálfu sér
eða reyni að fela ábyrgðina fyrir sjálfu sér. Slíkt getur fólk gert með ýmsu móti, til
dæmis með því að telja sjálft sig öldungis áhrifalaust um gang mála í heiminum,
ef ekki leiksoppa örlaga og aðstæðna sem það geti engu ráðið um. Slík afstaða er
alltof algeng í þjóðfélagi okkar og þar með lokar fólk augunum fyrir því sem það
gæti gert til að breyta heiminum ef það kysi að beita sér – hvað þá heldur að fólk
leitist við að skilja þau öfl sem eru að verki í þjóðfélaginu og ráðskast með líf
þess.
Sú manneskja, sem vill axla ábyrgð á sjálfri sér, eigin hugsunum og ákvörðunum,
hlýtur að spyrja sig hver séu þau öfl og kerfi sem hafa áhrif á líf hennar og hvernig
hún sjálf geti haft áhrif á þau. Það eru vissulega margir kraftar að verki í tilveru
okkar sem við höfum lítinn eða engan skilning á, að minnsta kosti ekki enn sem
komið er. Og það eru til voldug félagsleg kerfi sem setja lífi okkar skorður og
stýra okkur eftir brautum sínum, bæði leynt og ljóst. Þetta vitum við öll og líka að
frelsi okkar verður aldrei algjört, heldur er háð ýmsum takmörkunum og áhrifavöldum.
Þessi vitneskja er lykill að því að vera frjáls og ábyrg! Við getum því aðeins
verið frjáls og ábyrg að við reynum að skilja eftir föngum þau öfl sem við erum
undirorpin og þau kerfi sem við búum við. Þessi áhrifavaldar eru í senn af
náttúrulegum og félagslegum toga, og það er hlutverk náttúru- og félagsvísinda
að brjóta þá til mergjar og auka þar með frelsi okkar og möguleika á að bera
ábyrgð á eigin lífi. Þess vegna þurfum við að vera læs á mál vísindanna þótt það
segi sig sjálft að við verðum ekki öll sérfræðingar í hinum ýmsu greinum þeirra.
Slíkt læsi á mál vísindanna er forsenda þess að við getum skilið menninguna
sem við tilheyrum og ýmis flókin og mikilvæg málefni sem ræða þarf á vettvangi
stjórnmála.
Svo undarlegt sem það er, þá virðast ýmis áhrifamikil fyrirtæki og stofnanir ekki
enn hafa gert sér grein fyrir þeim ævafornu sannindum sem hér hefur verið
drepið á. Eða þá að þau sjá sér ekki hag í því að halda þeim á lofti, heldur þvert á
móti að breiða yfir þau og hylja. Hér eiga fjölmiðlar með sjónvarpsstöðvar í broddi
fylkingar stóran hlut að máli. Þeir virðast iðulega starfa á þeirri forsendu að fólk
hafi engan áhuga á því að komið sé fram við það sem hugsandi verur sem vilja
skilja sjálfar sig og aðstæður sínar, heldur einungis sem óvirka neytendur sem
gera engar kröfur um að mál séu skýrð með skilmerkilegum hætti. Bandaríska
sjónvarpsstöðin CNN er vafalaust eitt gleggsta dæmið um slíkt. En evrópskar
sjónvarpsstöðvar virðast taka sér vinnubrögð hennar til fyrirmyndar. Fréttatímarnir
fyllast smám saman af sundurlausum samtíningi viðburða sem áhorfendur
hafa litla eða enga möguleika á að meta hvaða þýðingu hafa vegna þess að
þeir eru slitnir úr öllu samhengi.
Hverjir skyldu hafa hag af því að fólk öðlist ekki skilning á því sem er að gerast í
heiminum? Hvaða öfl eru það sem vilja halda fólki í ánauð ólæsis og skilningsskorts
og hindra um leið að það beri ábyrgð á eigin lífi, öðlist sjálfsvirðingu og
metnað til að breyta heiminum til hins betra? Hvers vegna skyldu einhverjir
standa gegn því að fólk standi á eigin fótum sem sjálfstæðar, hugsandi verur?
152