Árbók Háskóla Íslands 1999 - Háskóli Íslands

Tavsen ískjarnanum frá Norður-Grænlandi til að kanna veðurfars- og jöklabreytingar
á þeim slóðum síðastliðin 10.000 ár. Frumniðurstöður úr stærsta grunnvatnsverkefni
síðustu ára voru kynntar, en samsætumælingum á grunnvatnssýnum
úr Skagafirði, sem safnað var á árunum 1996–1998, lauk á árinu.
Hafstraumakerfi norðan Íslands voru könnuð með samsætumælingum í samvinnu
við Hafrannsóknastofnun og aldursgreiningar á lífrænum leifum í setkjörnum
af landgrunni Íslands voru gerðar í samvinnu við AMS-aldursgreiningarstofuna
í Árósum. Uppbyggingu á lofttæmilínu til undirbúnings vatnssýna fyrir geislakolsmælingar
lauk fyrra hluta ársins og um 70 grunnvatnssýni úr Skagafirði
hafa verið send til Árósa til aldursgreininga með geislakolsaðferð. Stöðugar samsætur
kolefnis í öllum sýnum sem greind eru á aldursgreiningarstofunni í Árósum
eru mæld í massagreini Raunvísindastofnunar.
Háloftadeild jarðeðlisfræðistofu sér um rekstur einu segulmælingastöðvar landsins
sem er í Leirvogi í Mosfellssveit. Verulegar framfarir urðu í starfsemi hennar
á árinu vegna nýrra mælitækja og endurbóta á eldri tækjum. Deildin hefur einnig
umsjón með rekstri þriggja stöðva til norðurljósarannsókna sem Pólrannsóknastofnun
Japans hefur komið upp hér á landi í samvinnu við Raunvísindastofnun.
Almanak Háskólans er reiknað og búið til prentunar á háloftadeild, og deildin sér
einnig um dreifingu ritsins til bóksala. Þá hefur áhersla verið lögð á íðorðastarf,
einkanlega á sviði tölvutækni og stjörnufræði.
Starfsmenn stofunnar birtu (einir eða með öðrum) yfir 15 greinar í ritrýndum
tímaritum á alþjóðavettvangi á árinu og auk þess kafla í bókum, fjölda af
skýrslum, greinar á íslensku, útdrætti erinda á ráðstefnum o.fl. Af fyrsttöldu ritsmíðunum
má t.d. nefna grein um myndun jarðskorpu yfir íslenska möttulstróknum,
grein um GPS-landmælingar á Suðvesturlandi, grein um þyngdarmælingar
af Surtsey, grein um veðurathuganir og afkomu Vatnajökuls, greinar um túlkun á
segulmögnun bergs, greinar um túlkun samsætumælinga í Grænlandsjökli, grein
um breytingar á fæðuvali manna í norrænu byggðunum á Grænlandi og grein um
norðurljósarannsóknir.
Auk ofangreinds veittu starfsmenn jarðeðlisfræðistofu Almannvörnum og Vegagerðinni
ráðgjöf og fjölmiðlum upplýsingar um stjörnu- og jarðeðlisfræðileg efni
m.a. um eldsumbrot.
Jarðfræðistofa
Rannsóknir jarðfræðistofu spanna mjög vítt svið, frá tilraunabergfræði til mannvistarlandafræði,
frá steingervingum til eldsumbrota. Á stofunni störfuðu tveir
sérfræðingar á árinu, þar af tveir verkefnaráðnir, tveir tækjafræðingar, átta kennarar
í jarð- og landafræði, og fjórir nemendur í doktors- og meistaranámi, alls 22.
Rannsóknir tengdar jarðvá beindust annars vegar að tilvist og hegðun bergkviku í
rótum megineldstöðva, hins vegar að margvíslegri könnun og vöktun Grímsvatna,
Kötlu og Eyjafjallajökuls vegna nýlegrar eldvirkni þar. Þessar rannsóknir hafa
verið sérstaklega styrktar af Alþingi. Þá var eldvirknisaga svæðisins undir Vatnajökli
og kringum hann rakin með gjóskulögum í jökulís allt aftur á 11. öld, auk
þess sem gjóska frá Íslandi hefur verið könnuð á hafsbotninum umhverfis Ísland
og á Bretlandseyjum. Á árinu var unnið að miklu rannsóknarverkefni um sögu
loftslagsbreytinga á síðkvarter-tímabilinu og í nútímanum sem rakin er úr setkjörnum
sem teknir eru á landgrunninu og í stöðuvötnum. Rannsóknir þessar, og
aðrar þeim tengdar, eru þverfaglegar í eðli sínu og samþættast í þeim greinar
eins og steingervingafræði, setlagafræði, bergsegulfræði, gjóskulagafræði, loftslagsfræði
o.fl. Enn fremur var fram haldið viðamiklum rannsóknum stofunnar á
efnaveðrun á Íslandi, jarðefnafræði kalda og heita vatnsins og eðli jarðhitans. Í
berg- og bergefnafræði er annars vegar vaxandi áhersla á tilraunir þar sem glímt
er við þau grundvallarlögmál sem ráða eðli og efnasamsetningu bergkviku, hins
vegar á rannsóknir á glerinnlyksum í kristöllum. Með síðarnefndu rannsóknunum
er m.a. vonast til þess að aukin vitneskja fáist um eðli möttulstróksins undir Íslandi.
Í landafræði var fram haldið rannsóknum á breytingum á gróðri og jarðvegi
og tengslum þeirra við landnýtingu á ákveðnum svæðum. Á sviði sagnfræðilegrar
landafræði var unnið að því að varpa ljósi á hugmyndir útlendinga um Íslendinga í
aldanna rás og hugmyndir Íslendinga um sjálfa sig eins og þær endurspeglast í
ferðabókum og ritum um Ísland. Í mannvistarlandafræði var m.a. unnið að rannsóknum
á þróun atvinnulífs, samfélags og byggðar á tilteknum svæðum, auk
þess sem landfræðingar við H. Í. hafa farið fyrir þverfaglegum hópi um úttekt á
svæðisbundnum matarhefðum á Íslandi og hagnýtingu þeirra til nýsköpunar hjá
120