Árbók Háskóla Íslands 1999 - Háskóli Íslands

Menning samtímans
Ræða 23. október 1999
Ráðuneytisstjóri, kandídatar, góðir gestir.
Ég óska ykkur, ágætu kandídatar, fjölskyldum ykkar og aðstandendum innilega til
hamingju með prófgráðuna. Hún er staðfesting þess að þið hafið hlotið menntun
og kunnáttu til að takast á við fræðileg verkefni og sinna margvíslegum störfum í
þjóðfélaginu. Þörfin fyrir háskólamenntað starfsfólk fer sívaxandi í hinum ýmsu
greinum þjóðlífsins og ég er þess fullviss að við ykkur blasa margir kostir til að
nýta menntun ykkar eða afla ykkur enn frekari lærdóms. Hver sem ákvörðun
ykkar verður óskar Háskólinn ykkur allra heilla og væntir þess að þið vinnið vel
úr þeirri þekkingu sem þið hafið aflað ykkur á hans vegum. Hann væntir þess líka
að þið verðið réttsýn og sanngjörn í dómum um menn og málefni og hugið sífellt
að því sem betur má fara í þjóðfélagi okkar.
Hvar stöndum við?
Hver manneskja staðsetur sig sjálf í heiminum og finnur sinn eigin lífsveg í átt til
hins ókomna í framtíðinni. Þegar þið standið á þessum krossgötum í dag er því
ærið tilefni til að staldra við og vega og meta hvaða leiðir þið kjósið að kanna og
hvaða innihald þið viljið að líf ykkar fái. Ákvörðun ykkar hlýtur einnig að byggjast
á því hvaða mynd þið gerið ykkur af þeim straumum og stefnum sem leika um
heiminn og því hver séu stóru málin í veröldinni á okkar dögum.
Mig langar til að ræða við ykkur um nokkur einkenni samtímans og mun ég
nefna þrjú stef sem gera hvert fyrir sig kröfu til okkar um athygli og umhugsun.
Þessi stef tengjast öll framtíðinni, þeirri menningu sem nú er að mótast og við
sjálf erum að móta – vitandi vits eða óafvitandi – með hugsunum okkar og athöfnum.
Áður en ég nefni þessi stef skulum við leiða hugann að því sem orðið „menning"
stendur fyrir. Skáldið T.S. Eliot orðar það svo: „Culture is that which makes life
worth living." Menning er það sem gerir lífið þess virði að lifa því. Hún er allt það
sem eykur gæði lífsins, gerir lífið bærilegra eða betra, dregur úr böli og þjáningu.
Ómenning er þá allt það sem rýrir gæði lífsins, spillir lífsmöguleikum fólks. Kurteisi
er menning, ruddaskapur ómenning, hófsemi er menning, bruðl er ómenning.
Að hafa snyrtilegt í kringum sig er menning, að safna rusli er ómenning.
Samkvæmt þessu felur menning í sér safn mælikvarða á hegðun okkar og hugsun.
Menning er að vanda sig við hvaðeina sem maður gerir, segir eða hugsar, að
reyna sífellt að bæta sig og auka gæði og gildi lífsins – á vinnustöðum, á heimilum,
í umferðinni, í stjórnsýslunni, á sviði viðskipta og verslunar og framleiðslu
ekki síður en í vísindum og listum. Samkvæmt þessu birtist menning eða ómenning
í öllu því sem við mannfólkið gerum eða hugsum. Öll menntun hefur þann
megintilgang að endurskapa, varðveita og miðla þeirri þekkingu sem býr í menningunni
– og um leið að uppræta ómenningu eftir því sem kostur er.
Þjóðmenning og heimsmenning
Þau þrjú stef, sem ég ætla nú að nefna, lúta að þremur mikilvægum þáttum samtímamenningar.
Fyrsta stefið er íslensk þjóðmenning andspænis þeirri heimsmenningu
sem nú er að verða að veruleika í fyrsta sinn í sögunni. Það verkefni
blasir við okkur öllum og ekki síst ykkur, kandídatar góðir, að taka afstöðu til þess
hvernig þið ætlið í senn að taka þátt í sköpun íslenskrar menningar og vera fullgildir
þátttakendur í þeirri fjölbreyttu heimsmenningu sem að okkur berst úr öllum
áttum. Þetta er vandi sem flestir háskólakennarar og fræðimenn hafa löngum
staðið frammi fyrir. Vísindi og fræði eru alþjóðleg, þau eru einn mikilvægasti þáttur
þeirrar heimsmenningar sem breiðist óðum út meðal jarðarbúa. Það er hverju
mannsbarni ljóst að þróun vísinda og tækni hefur djúpstæð og varanleg áhrif á
menningu hverrar þjóðar. En það er jafn óljóst hvaða afleiðingar sú þróun hefur
fyrir íslenska menningu. Munum við endurskapa hana, gefa henni nýtt líf og nýja
framtíð með því að stunda alþjóðleg vísindi og fræði eða mun hún smám saman
líða undir lok sem sjálfstæð, söguleg menning, þar sem fólk talar sína eigin
tungu, varðveitir sína eigin sögu og ræktar náið, persónulegt samband við landið
sjálft? Það eru ekki aðeins vísindin og tæknin út af fyrir sig sem hér skipta mestu,
heldur allar þær nýjungar í framleiðslu og viðskiptum sem af þeim leiða. Íslendingar
eru nú þegar orðnir fullgildir þátttakendur í heimsmenningu á sviði vísinda
og tækni, viðskipta og framleiðslu sem er að umbylta íslensku þjóðfélagi á svo
róttækan hátt að þjóðin öll kann að virðast rótlaus.
157