29.07.2013 Views

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>di</strong> tittir, mentre non tutti i suoni che sono dotati <strong>di</strong> significato sono esprimibili me<strong>di</strong>ante<br />

grafemi (è il caso <strong>del</strong> suono emesso dallo schioccare <strong>del</strong>le <strong>di</strong>ta). Per quel che riguarda tittir,<br />

che non sarà stato citato casualmente da Longo, così attento nel <strong>De</strong> <strong>orthographia</strong> alla<br />

scelta <strong>del</strong>le esemplificazioni, può essere suggestivo ricordare come in Verrio Flacco,<br />

rispecchiato da Paul. ex Fest., ricorra nella stessa funzione l’esempio <strong>del</strong> plautino<br />

tittibilicium: Tittibilicium nullius significationis est, ut apud Graecos βλίτυρι et<br />

σκινδαψός. Plautus [Cas. 347] ‘Non ego istud uerbum empsi cum tittibilicio’ (Paul.-Fest.<br />

p. 504 L.). I due luoghi <strong>di</strong>fficilmente non saranno in rapporto tra loro (cfr. il nullius<br />

significationis <strong>di</strong> Paul. ex Fest. con il nihil… significat <strong>di</strong> Longo).<br />

8 scriptilis uocis: con questa espressione si in<strong>di</strong>ca l’aspetto grafico <strong>del</strong>la littera. Per il<br />

concetto <strong>di</strong> voce scrivibile si vedano i passi già citati <strong>di</strong> Sergio e Diomede, e ancora Prisc.<br />

inst. GL II 6, 7: litera est uox, quae scribi potest in<strong>di</strong>uidua; cfr. inoltre Pompeo GL V 99,<br />

12.<br />

6 s. littera est minima pars orationis: questa è l’unica finitio su cui l’autore non si<br />

sofferma, limitandosi semplicemente a registrarla. Il nesso littera est minima pars ricorre<br />

in scritti grammaticali <strong>di</strong> età più tarda ma sempre in rapporto a uox, mai a oratio: littera est<br />

pars minima uocis articulatae (cfr. Diom. GL I 421, 15; Don. GL IV 367, 9; Cledon. GL V<br />

26, 26). Stupisce dunque non solo il fatto che questa sia l’unica definizione rispetto alla<br />

quale Longo non prenda posizione, ma che sia anche l’unica a essere strutturata<br />

<strong>di</strong>versamente: al posto <strong>di</strong> initium si ha infatti pars minima e, ciò che risulta più<br />

rimarchevole, in luogo <strong>di</strong> uox compare oratio. Non è dunque azzardato ipotizzare che tale<br />

finitio non vada attribuita all’autore ma che sia piuttosto una nota marginale col tempo<br />

confluita nel corpo <strong>del</strong> <strong>testo</strong>. Una nota dunque che avrebbe provocato a sua volta<br />

l’inserzione <strong>di</strong> quelle parole che sulla scia <strong>del</strong> Keil si è ritenuto opportuno espungere: [et<br />

uerbum est et coniunctio et praepositio]. Il Parrasio invece, nel suo esemplare, il Neapol.<br />

IV A 12, preferì intervenire sul <strong>testo</strong> trà<strong>di</strong>to completando l’elenco <strong>del</strong>le parti <strong>del</strong> <strong>di</strong>scorso.<br />

Si legge infatti a margine <strong>del</strong> f. 1 r : orationis autem partes sunt hae nomen uerbum<br />

participium praenomen praepositio aduerbium interiectio et coniunctio.<br />

11 s. Verius est illud, initium scriptilis uocis aut initium uocis explanatae: più tar<strong>di</strong> le<br />

due definizioni saranno superate e riassunte nel sintagma uox articulata. In ogni caso, al <strong>di</strong><br />

là <strong>di</strong> quello che è stato l’apporto originale <strong>del</strong>l’autore, il <strong>De</strong> <strong>orthographia</strong> è il primo trattato<br />

latino a noi pervenuto nel quale non solo si tenti una definizione <strong>del</strong> concetto <strong>di</strong> littera, ma<br />

varie finitiones si trovino raccolte insieme.<br />

59

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!