Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>di</strong> tittir, mentre non tutti i suoni che sono dotati <strong>di</strong> significato sono esprimibili me<strong>di</strong>ante<br />
grafemi (è il caso <strong>del</strong> suono emesso dallo schioccare <strong>del</strong>le <strong>di</strong>ta). Per quel che riguarda tittir,<br />
che non sarà stato citato casualmente da Longo, così attento nel <strong>De</strong> <strong>orthographia</strong> alla<br />
scelta <strong>del</strong>le esemplificazioni, può essere suggestivo ricordare come in Verrio Flacco,<br />
rispecchiato da Paul. ex Fest., ricorra nella stessa funzione l’esempio <strong>del</strong> plautino<br />
tittibilicium: Tittibilicium nullius significationis est, ut apud Graecos βλίτυρι et<br />
σκινδαψός. Plautus [Cas. 347] ‘Non ego istud uerbum empsi cum tittibilicio’ (Paul.-Fest.<br />
p. 504 L.). I due luoghi <strong>di</strong>fficilmente non saranno in rapporto tra loro (cfr. il nullius<br />
significationis <strong>di</strong> Paul. ex Fest. con il nihil… significat <strong>di</strong> Longo).<br />
8 scriptilis uocis: con questa espressione si in<strong>di</strong>ca l’aspetto grafico <strong>del</strong>la littera. Per il<br />
concetto <strong>di</strong> voce scrivibile si vedano i passi già citati <strong>di</strong> Sergio e Diomede, e ancora Prisc.<br />
inst. GL II 6, 7: litera est uox, quae scribi potest in<strong>di</strong>uidua; cfr. inoltre Pompeo GL V 99,<br />
12.<br />
6 s. littera est minima pars orationis: questa è l’unica finitio su cui l’autore non si<br />
sofferma, limitandosi semplicemente a registrarla. Il nesso littera est minima pars ricorre<br />
in scritti grammaticali <strong>di</strong> età più tarda ma sempre in rapporto a uox, mai a oratio: littera est<br />
pars minima uocis articulatae (cfr. Diom. GL I 421, 15; Don. GL IV 367, 9; Cledon. GL V<br />
26, 26). Stupisce dunque non solo il fatto che questa sia l’unica definizione rispetto alla<br />
quale Longo non prenda posizione, ma che sia anche l’unica a essere strutturata<br />
<strong>di</strong>versamente: al posto <strong>di</strong> initium si ha infatti pars minima e, ciò che risulta più<br />
rimarchevole, in luogo <strong>di</strong> uox compare oratio. Non è dunque azzardato ipotizzare che tale<br />
finitio non vada attribuita all’autore ma che sia piuttosto una nota marginale col tempo<br />
confluita nel corpo <strong>del</strong> <strong>testo</strong>. Una nota dunque che avrebbe provocato a sua volta<br />
l’inserzione <strong>di</strong> quelle parole che sulla scia <strong>del</strong> Keil si è ritenuto opportuno espungere: [et<br />
uerbum est et coniunctio et praepositio]. Il Parrasio invece, nel suo esemplare, il Neapol.<br />
IV A 12, preferì intervenire sul <strong>testo</strong> trà<strong>di</strong>to completando l’elenco <strong>del</strong>le parti <strong>del</strong> <strong>di</strong>scorso.<br />
Si legge infatti a margine <strong>del</strong> f. 1 r : orationis autem partes sunt hae nomen uerbum<br />
participium praenomen praepositio aduerbium interiectio et coniunctio.<br />
11 s. Verius est illud, initium scriptilis uocis aut initium uocis explanatae: più tar<strong>di</strong> le<br />
due definizioni saranno superate e riassunte nel sintagma uox articulata. In ogni caso, al <strong>di</strong><br />
là <strong>di</strong> quello che è stato l’apporto originale <strong>del</strong>l’autore, il <strong>De</strong> <strong>orthographia</strong> è il primo trattato<br />
latino a noi pervenuto nel quale non solo si tenti una definizione <strong>del</strong> concetto <strong>di</strong> littera, ma<br />
varie finitiones si trovino raccolte insieme.<br />
59