Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>di</strong>ffuso e non limitato ai nostri autori, come rivela d’altra parte uno stu<strong>di</strong>o comparato tra gli<br />
scritti ortografici pervenutici 104 . Quello che invece è più utile sottolineare, al fine <strong>di</strong> poter<br />
ricostruire una cronologia interna ai due autori, sono le forti analogie riscontrate nelle due<br />
opere per quanto riguarda la struttura, la composizione e lo stile 105 . Senza dubbio il trattato<br />
<strong>di</strong> Scauro si segnala per una maggiore organicità rispetto a quello <strong>di</strong> Longo. Esso si apre<br />
infatti con una definizione <strong>del</strong> concetto <strong>di</strong> ortografia (<strong>del</strong> tutto assente in Longo), cui segue<br />
una sintetica ma puntuale esposizione dei quattro mo<strong>di</strong> che determinano gli errori<br />
ortografici (a<strong>di</strong>ectio, detractio, immutatio, annexio) e dei tre criteri in base ai quali invece<br />
si corregge (historia, originatio, proportio); solo dopo e in preparazione alle quaestiones<br />
ortografiche, si passa ad analizzare la cognatio litterarum; una volta esaurita anche questa<br />
parte, vengono infine affrontate le quaestiones quae in rationem scriben<strong>di</strong> cadunt. Un<br />
impianto compositivo quin<strong>di</strong> all’interno <strong>del</strong> quale ogni argomento viene esaurito in modo<br />
meto<strong>di</strong>co e <strong>di</strong>dascalico. Ma al <strong>di</strong> là <strong>del</strong>la maggiore organicità che possiede Scauro, la<br />
struttura compositiva dei due trattati è in linea generale la stessa. Entrambe le opere si<br />
aprono infatti con considerazioni a carattere introduttivo sulle lettere: Scauro parla <strong>di</strong><br />
cognatio litterarum 106 , Longo <strong>di</strong> litterarum potestas. Il nucleo in entrambi i casi è<br />
costituito da serie ben organizzate <strong>di</strong> quaestiones: in Scauro esse sono organizzate secondo<br />
le quattro categorie <strong>di</strong> errori, in Longo invece in base a criteri <strong>di</strong>stintivi più complessi. Nel<br />
corso <strong>del</strong>la trattazione si riscontrano problemi e dottrine simili riconducibili a fonti<br />
comuni, ma, come è stato a ragione sottolineato, né Scauro né Longo sono dei “meri<br />
compilatori <strong>di</strong> dottrine tratte dalla tra<strong>di</strong>zione precedente” 107 . L’uso <strong>di</strong> espressioni affini<br />
denota un linguaggio tecnico frutto <strong>di</strong> una tra<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> stu<strong>di</strong> ortografici già esistente e<br />
affermata. D’altra parte queste affinità stilistico-linguistiche, ancor più <strong>di</strong> quelle<br />
contenutistiche, inducono a collocare l’attività dei due ortografi nello stesso periodo 108 . Un<br />
104<br />
Si veda il rerum index realizzato in forma schematica da Neitzke, <strong>De</strong> Velio Longo, p.54, per Cornuto,<br />
Scauro, Longo e Papiriano.<br />
105<br />
Già analizzate da Biddau pp. XXXVIII s.<br />
106<br />
Sull’uso <strong>del</strong>l’espressione cognatio litterarum cfr. Quint. inst. 1 4, 12: Quare <strong>di</strong>scat puer quid in litteris<br />
proprium, quid commune, quae cum quibus cognatio. Va inoltre segnalata in Scauro un’attenzione<br />
all’articolazione fonica <strong>del</strong>le lettere come criterio <strong>di</strong>stintivo per determinare la stessa cognatio litterarum.<br />
Considerazioni <strong>di</strong> questo tipo invece mancano <strong>del</strong> tutto in Longo.<br />
107<br />
Biddau, p. LIV.<br />
108<br />
Tali affinità linguistiche sono ben visibili soprattutto nelle formule <strong>di</strong> passaggio. Cfr. ad esempio Long. § I<br />
(=GL VII 46, 1-2): Necessarium arbitror de <strong>orthographia</strong> sermonem instituenti a litterarum potestate initium<br />
facere con Scaur. p. 11, 9 Biddau: antequam ad ea ueniamus, circa quae scribentium error argui solet,<br />
necessarium putamus ante cognationem explicare litterarum; Long. 154 (=GL VII 53, 23-24): Nunc ad<br />
XXXII