29.07.2013 Views

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Tuttavia questa preferenza, finora costantemente espressa per una pronuncia moderna e<br />

avvertita come più elegante, rispetto alla rusticitas data dal suono ‘u’, viene meno al §<br />

XIII.1.1, dove sembra entrare in gioco ‘un criterio <strong>di</strong> armonia vocalica non riducibile a<br />

rigide formule’ 14 :‘Aurifex’ melius per ‘i’ sonat, quam per ‘u’. At ‘aucupare’ et ‘aucupium’<br />

mihi rursus melius uidetur sonare per ‘u’ quam per ‘i’; et idem tamen ‘aucipis’ malo quam<br />

‘aucupis’, quia scio sermonem et decori seruire et aurium uoluptati. Ma questo stesso<br />

criterio fonetico, che abbiamo visto prevalere su quello etimologico al § VIII.1.1, è invece<br />

messo in <strong>di</strong>scussione a proposito <strong>del</strong> lemma arispex (§ X.2 riga 526), preferito a aruspex<br />

perché fatto derivare da ariga, e <strong>del</strong>la forma contimax (§ XIII.2) <strong>di</strong>fesa in ragione<br />

<strong>del</strong>l’etimologia (contimax da contemno). Sembra dunque che rispetto al problema <strong>del</strong><br />

sonus me<strong>di</strong>us, che interessava l’ortografia ma anche l’ortoepia come si desume dai passi<br />

analizzati, Velio Longo non sia in grado <strong>di</strong> fornire un’unica risposta ma <strong>di</strong>verse possibili:<br />

innanzitutto il ricorso all’analisi fonetica, poi, in alcuni casi a quella etimologica. Mentre<br />

l’accenno all’auctoritas <strong>di</strong> illustri personaggi, quali Cesare e Augusto (§ VIII.1.1), non<br />

sembra configurarsi come un valido criterio <strong>di</strong> scelta 15 . D’altra parte la questione è lontana<br />

dall’aver trovato un’unica risoluzione anche in altri grammatici, se lo stesso Scauro così si<br />

esprime: Et qui haec nomina [scil. maximus optimus artibus etc.] scribenda per ‘u’<br />

litteram putant illam rationem sequuntur quoniam nominatiuo et prima positione<br />

eorundem per eandem litteram ‘artus’ et ‘magnus’ et ‘manus’ et ‘bonus’ <strong>di</strong>cantur,<br />

ignorantes cognationem inter se litterarum de qua prae<strong>di</strong>ximus; nam et ‘castus’ ‘castis’<br />

facit, et ‘Iulianus’ ‘Iulianis’, et ‘restitutus’ ‘restitutis’: ‘u’ in ‘i’ transit, ut ‘fluctus,<br />

fluctibus’ et ‘anus, anibus’. A<strong>di</strong>ice quod ‘maximus’ corruptum sit ex ‘magnissimo’: nam<br />

secundum analogiam ‘magnus’ superlatiue ‘magnissimum’ facit, inde corrupte ‘maximum’<br />

figuratum. Item ‘optimum’ ab ‘optione’ <strong>di</strong>citur, quare ‘optimum’ (p. 41, 12 Biddau); e poi<br />

poco oltre, a proposito <strong>del</strong> grafema ‘u’ in artubus, conclude: Ergo uox scribenda quomodo<br />

et sonat: nemo autem unquam tam insulse per ‘u’ ‘artubus’ <strong>di</strong>xerit (p. 43, 14 Biddau).<br />

Dunque anche Scauro, pur con argomentazioni <strong>di</strong>verse rispetto a Longo, ricorre a varie<br />

spiegazioni. In una prima parte il grammatico parla <strong>di</strong> cognatio litterarum in base alla<br />

quale ‘u’ in ‘i’ transit; nel caso dei superlativi invece prevale il ricorso all’analogia; infine,<br />

14<br />

Traina, L’alfabeto, p. 44.<br />

15<br />

Quanto alla grafia adottata da Augusto cfr. Suet. Aug. 87-88: Notaui et in chirographo eius illa precipue:<br />

non <strong>di</strong>ui<strong>di</strong>t uerba nec ab extrema parte uersuum abundantes litteras in alium transfert, sed ibidem statim<br />

subicit circumducitque. Orthographiam, id est formulam rationemque scriben<strong>di</strong> a grammaticis institutam,<br />

non adeo custo<strong>di</strong>t ac uidetur eorum potius sequi opinionem, qui perinde scribendum ac loquimur existiment.<br />

64

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!