29.07.2013 Views

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

. Compiutezza <strong>del</strong>l’opera e rapporti fra le parti<br />

Il <strong>De</strong> <strong>orthographia</strong> si apre con una <strong>di</strong>chiarazione programmatica: Necessarium<br />

arbitror de <strong>orthographia</strong> sermonem instituenti a litterarum potestate initium facere (§<br />

I=GL VII 46, 1). Ma, contrariamente a quanto enunciato, la <strong>di</strong>scussione non prende le<br />

mosse dalla litterarum potestas: seguono infatti alcune considerazioni a carattere<br />

introduttivo sulle <strong>di</strong>verse definizioni esistenti <strong>di</strong> littera, sulla <strong>di</strong>stinzione tra vocali e<br />

consonanti e infine sulla natura <strong>del</strong>le sillabe. Già nella duplice definizione <strong>di</strong> littera<br />

accettata da Velio Longo, initium scriptilis uocis aut initium uocis explanatae (11-12=GL<br />

VII 46, 10), sembra <strong>di</strong> poter scorgere un’anticipazione <strong>del</strong> complesso rapporto fra<br />

ortografia e ortoepia, che costituisce un elemento car<strong>di</strong>ne <strong>del</strong>la speculazione veliana tanto<br />

da connotare in maniera <strong>di</strong>stintiva il <strong>De</strong> <strong>orthographia</strong> rispetto agli altri trattati ortografici a<br />

noi giunti 41 . Solo dopo questa sintetica ma approfon<strong>di</strong>ta introduzione sugli elementa 42 ,<br />

funzionale allo sviluppo <strong>del</strong>la trattazione, prende avvio la <strong>di</strong>scussione sulla litterarum<br />

potestas: Incipiamus nunc de litterarum potestate <strong>di</strong>sserere (38=GL VII 47, 18). Una volta<br />

definita la qualità <strong>del</strong>le lettere –vocali, semivocali, mute– con attenzione solo ai casi in cui<br />

si riscontra ambiguitas 43 , l’autore passa ad analizzare le tematiche inerenti la ratio<br />

41 L’argomento è trattato per ben tre volte in maniera sistematica: § VII.1 (=GL VII 66, 12-21); § VIII.1.3<br />

(righe 422-423=GL VII 68, 9); §§ IX.1-X.2 (=GL VII 71, 8-73, 11); ma costante è l’attenzione riservata al<br />

rapporto fra scriptio e enuntiatio nel corso <strong>del</strong>l’intera opera. Sui passi segnalati e sull’importanza che l’intera<br />

questione assume in Velio Longo si è soffermato Neitzke, <strong>De</strong> Velio Longo, p. 41, commentando: «nullius<br />

grammatici doctrinae eam sententiam tam saepe tamque graviter quam Velii Longi videmus insertam, qui<br />

imprimis etiam de ratione, quae intercedat inter <strong>orthographia</strong>m et ὀρθοέπειαν, summo stu<strong>di</strong>o et amore<br />

<strong>di</strong>sserit».<br />

42<br />

Usiamo qui elementa nell’accezione filosofica <strong>di</strong> “elementi costitutivi”, non riferendoci pertanto<br />

esclusivamente alle lettere. Sulla definizione <strong>di</strong> litterae come elementa, sul <strong>di</strong>verso uso <strong>del</strong> plurale e <strong>del</strong><br />

singolare, cfr. <strong>De</strong>sbordes, Idées, pp. 126-132.<br />

43<br />

Si veda in proposito Quint. inst. 1, 7, 1 dove la funzione <strong>del</strong>l’ortografia è definita proprio in rapporto alla<br />

necessità <strong>di</strong> risolvere casi definiti dubii: Nunc, quoniam <strong>di</strong>ximus, quae sit loquen<strong>di</strong> regula, <strong>di</strong>cendum, quae<br />

scribentibus custo<strong>di</strong>enda, quod Graeci <strong>orthographia</strong>n uocant, nos recte scriben<strong>di</strong> scientiam nominemus.<br />

Cuius ars non in hoc posita est, ut nouerimus, quibus quaeque syllaba litteris constet (nam id quidem infra<br />

grammatici officium est), sed totam, ut mea fert opinio, subtilitatem in dubiis habet; in maniera analoga ibid.<br />

1, 4, 6: Ne quis igitur tamquam parua fasti<strong>di</strong>at grammatices elementa, non quia magnae sit operae<br />

consonantes a uocalibus <strong>di</strong>scernere ipsasque eas in saemiuocalium numerum mutarumque partiri, sed quia<br />

interiora uelut sacri huius adeuntibus apparebit multa rerum subtilitas, quae non modo acuere ingenia<br />

puerilia, sed exercere altissimam quoque eru<strong>di</strong>tionem ac scientiam possit.<br />

XIV

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!