29.07.2013 Views

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

‘uehi’ [ferri], cum hoc uerbo sine dubitatione aspiretur; Quint. inst. 1, 5, 20-21: erupit<br />

breui tempore nimius usus [scil. aspirationis]…; inde durat ad nos usque ‘uehementer’ et<br />

‘comprehendere’; Papir. in Cassiod. orth. GL VII 159, 18-20: ‘Prendo’ <strong>di</strong>cimus et<br />

‘prehendo’, ut ‘hercle’ et ‘hercule’, ‘nil’ et ‘nihil’. Sed in his uerbis, quae adspirationem<br />

habere debent, haec obseuari eatenus poterunt, quatenus consuetudo permiserit; Eutych.<br />

adspir. in Cassiod. orth. GL VII 200, 8-9: ‘prehendo’ ‘prendo’, ‘uehemens’ ‘uemens’;<br />

Alcuin. orth. 267 Bruni: ‘Prehendo’ et ‘prendo’, utrumque <strong>di</strong>ci potest; id. ibid. 395 Bruni:<br />

Alia proiciunt adspirationem, <strong>di</strong>cimus enim ‘prehendo’ et ‘prendo’, ‘uehemens’ et<br />

‘uemens’; Apul. gramm. aspir. 45: In me<strong>di</strong>o… <strong>di</strong>ctionum praeaspirantur uocales…<br />

‘prehendo’, ‘uehemens’. Se dunque fino a Papiriano i grammatici si sforzano ancora <strong>di</strong><br />

prescrivere l’ortografia <strong>di</strong> uehemens e (re)prehendo, pur assumendo posizioni <strong>di</strong>vergenti,<br />

ora in favore ora contro l’aspirazione, le due grafie sono sopravvissute evidentemente l’una<br />

accanto all’altra per secoli, stando alla testimonianza <strong>di</strong> Cornuto, che attribuisce<br />

l’oscillazione grafica agli antiqui, e a quella <strong>di</strong> Alcuino che ripropone la quaestio negli<br />

stessi termini dei suoi predecessori. La <strong>di</strong>versità dei pareri espressi dagli ortografi, ma<br />

soprattutto la <strong>di</strong>versità dei criteri cui gli autori si appellano <strong>di</strong> volta in volta per <strong>di</strong>fendere o<br />

condannare un uso linguistico, sono in<strong>di</strong>cativi <strong>del</strong> fatto che l’ortografia non era concepita<br />

come una scienza fondata su precetti definiti e <strong>di</strong> portata universale. Il caso in esame è<br />

fortemente significativo <strong>di</strong> questo stato <strong>di</strong> cose. Mentre Scauro ricorre al principio<br />

etimologico per giustificare la grafia senza ‘h’ <strong>di</strong> uemens, ed è sempre sulla base<br />

<strong>del</strong>l’etimologia che il grammatico spiega la posizione <strong>di</strong> quanti invece <strong>di</strong>fendono la<br />

presenza <strong>del</strong>la ‘h’ 35 , più complesso è invece il punto <strong>di</strong> vista <strong>di</strong> Longo che, pur<br />

riconoscendo la legittimità e la maggior correttezza <strong>del</strong>le grafie uemens e repren<strong>di</strong>t, non<br />

condanna tuttavia l’uso <strong>del</strong>le corrispondenti forme aspirate. Il motivo <strong>di</strong> questa mancata<br />

condanna va ricercato nel peso che in questo caso specifico ha finito con l’esercitare la<br />

consuetudo. E <strong>di</strong> consuetudo infatti il nostro grammatico parla in termini espliciti qualche<br />

riga più in basso (§ VIII.2.2), sempre a proposito <strong>del</strong>la presenza <strong>del</strong>l’aspirazione in un<br />

vocabolo come hortus: ‘Hortus’ quoque non desiderabat aspirationem, quod ibi<br />

herbae ‘oriantur’, id est nascantur; sed tamen a consuetu<strong>di</strong>ne accepit. Lo stesso<br />

ragionamento peraltro sembra sotteso nelle parole <strong>del</strong>l’autore quando questi al § XII.3<br />

ritorna sull’argomento: cum superius de adspiratione[m] loquerer, osten<strong>di</strong> id quoque,<br />

35 Quanto all’etimologia proposta e sostenuta da Scauro in <strong>di</strong>fesa <strong>del</strong>la grafia uemens, si veda la<br />

testimonianza <strong>di</strong> Gellio, che tuttavia scrive la parola con l’aspirazione (16, 5, 1): ‘uehemens’… a mentis ui<br />

atque impetu <strong>di</strong>citur.<br />

78

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!