Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
‘uehi’ [ferri], cum hoc uerbo sine dubitatione aspiretur; Quint. inst. 1, 5, 20-21: erupit<br />
breui tempore nimius usus [scil. aspirationis]…; inde durat ad nos usque ‘uehementer’ et<br />
‘comprehendere’; Papir. in Cassiod. orth. GL VII 159, 18-20: ‘Prendo’ <strong>di</strong>cimus et<br />
‘prehendo’, ut ‘hercle’ et ‘hercule’, ‘nil’ et ‘nihil’. Sed in his uerbis, quae adspirationem<br />
habere debent, haec obseuari eatenus poterunt, quatenus consuetudo permiserit; Eutych.<br />
adspir. in Cassiod. orth. GL VII 200, 8-9: ‘prehendo’ ‘prendo’, ‘uehemens’ ‘uemens’;<br />
Alcuin. orth. 267 Bruni: ‘Prehendo’ et ‘prendo’, utrumque <strong>di</strong>ci potest; id. ibid. 395 Bruni:<br />
Alia proiciunt adspirationem, <strong>di</strong>cimus enim ‘prehendo’ et ‘prendo’, ‘uehemens’ et<br />
‘uemens’; Apul. gramm. aspir. 45: In me<strong>di</strong>o… <strong>di</strong>ctionum praeaspirantur uocales…<br />
‘prehendo’, ‘uehemens’. Se dunque fino a Papiriano i grammatici si sforzano ancora <strong>di</strong><br />
prescrivere l’ortografia <strong>di</strong> uehemens e (re)prehendo, pur assumendo posizioni <strong>di</strong>vergenti,<br />
ora in favore ora contro l’aspirazione, le due grafie sono sopravvissute evidentemente l’una<br />
accanto all’altra per secoli, stando alla testimonianza <strong>di</strong> Cornuto, che attribuisce<br />
l’oscillazione grafica agli antiqui, e a quella <strong>di</strong> Alcuino che ripropone la quaestio negli<br />
stessi termini dei suoi predecessori. La <strong>di</strong>versità dei pareri espressi dagli ortografi, ma<br />
soprattutto la <strong>di</strong>versità dei criteri cui gli autori si appellano <strong>di</strong> volta in volta per <strong>di</strong>fendere o<br />
condannare un uso linguistico, sono in<strong>di</strong>cativi <strong>del</strong> fatto che l’ortografia non era concepita<br />
come una scienza fondata su precetti definiti e <strong>di</strong> portata universale. Il caso in esame è<br />
fortemente significativo <strong>di</strong> questo stato <strong>di</strong> cose. Mentre Scauro ricorre al principio<br />
etimologico per giustificare la grafia senza ‘h’ <strong>di</strong> uemens, ed è sempre sulla base<br />
<strong>del</strong>l’etimologia che il grammatico spiega la posizione <strong>di</strong> quanti invece <strong>di</strong>fendono la<br />
presenza <strong>del</strong>la ‘h’ 35 , più complesso è invece il punto <strong>di</strong> vista <strong>di</strong> Longo che, pur<br />
riconoscendo la legittimità e la maggior correttezza <strong>del</strong>le grafie uemens e repren<strong>di</strong>t, non<br />
condanna tuttavia l’uso <strong>del</strong>le corrispondenti forme aspirate. Il motivo <strong>di</strong> questa mancata<br />
condanna va ricercato nel peso che in questo caso specifico ha finito con l’esercitare la<br />
consuetudo. E <strong>di</strong> consuetudo infatti il nostro grammatico parla in termini espliciti qualche<br />
riga più in basso (§ VIII.2.2), sempre a proposito <strong>del</strong>la presenza <strong>del</strong>l’aspirazione in un<br />
vocabolo come hortus: ‘Hortus’ quoque non desiderabat aspirationem, quod ibi<br />
herbae ‘oriantur’, id est nascantur; sed tamen a consuetu<strong>di</strong>ne accepit. Lo stesso<br />
ragionamento peraltro sembra sotteso nelle parole <strong>del</strong>l’autore quando questi al § XII.3<br />
ritorna sull’argomento: cum superius de adspiratione[m] loquerer, osten<strong>di</strong> id quoque,<br />
35 Quanto all’etimologia proposta e sostenuta da Scauro in <strong>di</strong>fesa <strong>del</strong>la grafia uemens, si veda la<br />
testimonianza <strong>di</strong> Gellio, che tuttavia scrive la parola con l’aspirazione (16, 5, 1): ‘uehemens’… a mentis ui<br />
atque impetu <strong>di</strong>citur.<br />
78