29.07.2013 Views

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

3. Storia <strong>del</strong> <strong>testo</strong><br />

a. Tra<strong>di</strong>zione manoscritta: il co<strong>di</strong>ce bobbiese perduto e gli apografi <strong>di</strong> età umanistica.<br />

Il <strong>De</strong> <strong>orthographia</strong> è rinato in seguito alle ingenti scoperte <strong>di</strong> co<strong>di</strong>ci, grammaticali e<br />

non, avvenute sul finire <strong>del</strong> Quattrocento presso il monastero <strong>di</strong> San Colombano <strong>di</strong><br />

Bobbio 112 . Artefice <strong>di</strong> questi ritrovamenti fu Giorgio Galbiate 113 , segretario <strong>del</strong> filologo e<br />

letterato Giorgio Merula 114 . Quest’ultimo infatti, incaricato da Ludovico il Moro <strong>di</strong><br />

comporre un’opera storiografica sui Visconti, le Antiquitates Vicecomitum, inviò il<br />

Galbiate presso il monastero <strong>di</strong> Bobbio alla ricerca <strong>di</strong> materiale documentario. E fu<br />

appunto nel corso <strong>di</strong> queste indagini che sul finire <strong>del</strong> 1493 il Galbiate rinvenne una serie<br />

<strong>di</strong> opere latine, fino ad allora sconosciute 115 , <strong>del</strong>le quali redasse un elenco sommario da<br />

sottoporre evidentemente all’attenzione <strong>del</strong> Merula una volta rientrato a Milano. Di questa<br />

lista posse<strong>di</strong>amo una copia, ad opera <strong>del</strong>l’umanista Giorgio Sommariva (1435-1500), nel<br />

co<strong>di</strong>ce 1657 <strong>del</strong>la Biblioteca Comunale <strong>di</strong> Verona 116 . Al f. 11 r , riga 11, <strong>di</strong> tale co<strong>di</strong>ce si<br />

legge: «Veluis (sic) Longus». Lo stesso errore <strong>di</strong> trascrizione nel nomen <strong>del</strong> grammaticus<br />

appare nell’elenco dei co<strong>di</strong>ci bobbiesi inserito da Raffaele Volterrano nei suoi<br />

112<br />

Si veda in generale sul con<strong>testo</strong> storico R. Sabba<strong>di</strong>ni, Le scoperte dei co<strong>di</strong>ci latini e greci; in maniera più<br />

specifica sulle scoperte avvenute presso il monastero <strong>di</strong> Bobbio: O. von Gebhardt, Ein Bücherfund, pp. 343<br />

sgg.; G. Mercati, Prolegomena; I. Lana, La satira <strong>di</strong> Sulpicia, pp. 6 sgg. ; M. Ferrari, Le scoperte, pp. 139<br />

sgg.; e ancora Ferrari, Spigolature bobbiesi, pp. 15 sgg.<br />

113<br />

Sulla forma Galbiate anziché Galbiati o Galbiato e sulle scarse informazioni biografiche relative a questo<br />

personaggio si veda G. Morelli, Le liste, p. 5 n. 2.<br />

114<br />

Cfr. A. Gabotto–A. Ba<strong>di</strong>ni Confalonieri, Vita <strong>di</strong> Giorgio Merula.<br />

115<br />

Sul valore dei testi rinvenuti, che non sfuggì agli stessi protagonisti <strong>di</strong> questa vicenda, si veda innanzitutto<br />

la lettera, datata 31 <strong>di</strong>cembre 1493, con la quale il Merula annunciò la scoperta a Ludovico il Moro, e<strong>di</strong>ta per<br />

la prima volta in G. Adda, Indagini storiche, artistiche e bibliografiche sulla libreria visconteo-sforzesca <strong>del</strong><br />

castello <strong>di</strong> Pavia illustrate da documenti e<strong>di</strong>ti ed ine<strong>di</strong>ti, Appen<strong>di</strong>ce alla parte prima, Milano 1879, 86 sgg. e<br />

94 sg. Ne riportiamo qui i passaggi più significativi: «Ill. me et felicissime princeps. Ex valle Trebiae<br />

nuperrime tuo auspicio, tum nostra <strong>di</strong>ligentia et opera, scriptores in lucem et vitam revocati sunt, quorum<br />

nomina partim obscura, alia penitus ignota erant. […] Celebrantur quidam quod paucos ab hinc annos<br />

<strong>di</strong>mi<strong>di</strong>atos libros re<strong>di</strong>ntegraverint; aliquid hi prestitere, sed vix uno seculo id peregere. Nos, te auspice,<br />

paucis <strong>di</strong>ebus de faucibus Apennini thesauros eruimus, hoc est reliquias Longobardorum. […] Servantur in<br />

eodem monasterio Longobardorum regum <strong>di</strong>plomata et epistolae, tum recentium Caesarum privilegia, ex<br />

quibus iura et opes loci late quam pateant, simul etiam qui status rerum fuerit in Italia cognoscitur.»<br />

116<br />

Sull’identificazione <strong>del</strong>l’elenco redatto dal Galbiate a Bobbio con la lista copiata da Giorgio Sommariva ai<br />

ff. 11 r-v <strong>del</strong> co<strong>di</strong>ce 1657 <strong>del</strong>la Biblioteca Comunale <strong>di</strong> Verona e in<strong>di</strong>viduata da Augusto Campana una<br />

quarantina <strong>di</strong> anni fa, si veda Morelli, Metricologi latini, pp. 533 sgg.<br />

XXXIV

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!