Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
Introduzione, testo critico, traduzione e note del De orthographia di ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
non <strong>di</strong> vocale. Non è da escludersi che la riforma ortografica promossa dall’imperatore<br />
Clau<strong>di</strong>o, che inventò una nuova lettera proprio per esprimere graficamente il valore<br />
consonantico <strong>del</strong>la ‘u’ <strong>di</strong>nanzi a ‘u’ vocale, il cosiddetto <strong>di</strong>gamma inverso, abbia in<br />
qualche modo contribuito a <strong>di</strong>ffondere la nozione <strong>di</strong> ‘u’ consonantica e in<strong>di</strong>rettamente la<br />
grafia –uu–. Tale ipotesi peraltro spiegherebbe come mai questa quaestio ricorra in<br />
Quintiliano e poi nei due ortografi <strong>di</strong> età adrianea, Scauro e Longo, ma non in Cornuto che<br />
pure accenna al valore consonantico <strong>del</strong>la ‘u’ 28 , senza però <strong>di</strong>stinguere una grafia in –uo–,<br />
avvertita come vecchia 29 , rispetto a una grafia in –uu–. La questione sembra riproporsi<br />
negli stessi termini in scrittori più tar<strong>di</strong>, probabilmente perché la moda arcaizzante nell’età<br />
degli Antonini aveva riportato in auge le grafie –uo–: cfr. Don. Ter. Andr. 173 (= 580):<br />
‘Dauus’, ut recte scribatur, ‘Dauos’ scribendum est, quia nulla littera uocalis geminata<br />
unam syllabam facit; e così anche Charis. p. 95, 6-8 Barwick: ‘Seruus’ ‘ceruus’ ‘uulgus’ a<br />
quibusdam per ‘u’ et ‘o’, ui<strong>del</strong>icet quia duae uocales geminari, ut unam syllabam faciant,<br />
non possunt. La stessa quaestio ritorna una terza volta nel trattato veliano al § VII.2: gli<br />
esempi sono gli stessi utilizzati nel passo qui esaminato (nominatiuus, primitiuus) e ancora<br />
una volta identico è il rifiuto per la grafia –uo–, attribuita agli antiqui.<br />
262 ss. Animaduertimus ~ in ‘postico’ non habere: la quaestio che l’autore si appresta<br />
qui a <strong>di</strong>battere è intimamente legata alle problematiche affrontate al § V.5.1. Il <strong>di</strong>scorso<br />
verte infatti ancora sulla ‘u’ consonantica, ma si tratta <strong>di</strong> casi in cui in realtà è l’inserzione<br />
stessa <strong>di</strong> questa lettera a essere messa in <strong>di</strong>scussione. In verbi come urguere unguere tale<br />
lettera è inserita irregolarmente perché, precisa Longo, essa non si conserva al perfetto,<br />
come accade invece in altre forme verbali, ad esempio uoluo/uolui, eruo/erui. Se dunque<br />
bisogna scrivere ungere e non unguere, in ragione <strong>del</strong> suddetto precetto, l’uso corrente<br />
attesta tuttavia i sostantivi unguen e unguentum. E così, insieme a hircus si usa il derivato<br />
hirquitallus; in opposizione a antiquus, si scrive posticus (malgrado per questi due<br />
aggettivi identico sia il criterio etimologico alla base <strong>del</strong>la loro formazione, rispettivamente<br />
dalle preposizioni ante e post) 30 . Quanto al <strong>testo</strong>, il Keil preferiva leggere: animaduertimus<br />
tamen quibusdam partibus orationis ‘u’ litteram uitiose insertam, ut in eo quod est urguere<br />
(GL VII, 59, 8-10), integrando appunto il verbo unguere, qui come anche al<br />
28<br />
Cfr. GL VII 148, 12: Nos ho<strong>di</strong>e ‘u’ litteram in duarum litterarum potestatem coegimus: nam modo pro<br />
<strong>di</strong>gamma scribitur, modo pro uocali. Vocalis est, cum ipsa per se est: hoc enim cum ceteris quoque uocalibus<br />
patitur. Si cum alia uocali est, <strong>di</strong>gamma est, quae est consonans.<br />
29<br />
Sull’attribuzione <strong>del</strong>la grafia in –uo– agli antiqui, da parte <strong>di</strong> Scauro e Longo, si veda quanto detto<br />
nell’introduzione, nel paragrafo de<strong>di</strong>cato alla cronologia veliana.<br />
30<br />
Cfr. ThlL s. v.<br />
73