393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

H 12 GROTERE WONINGEN (INSULA VIII)
Er waren ‘steenrijke’ inwoners van Forum Hadriani die zich een huis konden permitteren dat
(gedeeltelijk) in steen was uitgevoerd. Zo lag dichtbij het centrum in insula VIII een woonblok met
rijenhuizen dat zich geleidelijk in steen zou ontwikkelen. Dit door Reuvens in het begin van de 19 e
eeuw opgegraven complex is interessant omdat het de ontwikkeling toont naar (deels) in steen
uitgevoerde rijenhuizen. Daarbij zijn details bewaard gebleven die uniek zijn voor Romeins Zuid-
Holland, zoals stenen deuropeningen, haardplaatsen, kelders, particuliere rioleringen,
muurschilderingen die door Reuvens nog op hun oorspronkelijke plaatst werden aangetroffen en een
goed bewaard gebleven stenen zuil. Eerst wordt kort gekeken naar de schamele resten van de
bebouwing uit de beginperiode van Forum Hadriani. Daarna wordt een uitgebreid overzicht gegeven
van de huizen uit het laatste deel van de 2 e eeuw die wel goed bekend zijn. Vervolgens komen de
afzonderlijke huizen aan bod.
De oudste bebouwing
Reuvens trof een brandlaag aan die het onderzochte deel van insula VIII bedekt en vermoedelijk
dateert uit de tweede helft van de 2e eeuw of nog iets later. Dat leert onderstaande analyse van de
gegevens. Reuvens deed de “bevinding …dat de fundamenten … op asch liggen”. 823 Daarbij was
naast as ook sprake van resten houtskool en puin. De door hem opgegraven huizen van insula VIII
lagen “op kleigrond, aangehoogd met houtskool, asch, heele of fijn gestooten pannen en potwerk, en
zelfs oester- en mossel-schelpen en dierenbeenderen”. Het was een tot twee decimeter dikke
brandlaag die zich “over derzelfs geheel” uitstrekte. 824 De laag heeft in het profiel een rode kleur wat
strookt met de vermelding van de aanwezigheid van “grove roode puin”. Daaronder bevond zich naast
baksteen mogelijk ook verbrand leem zoals Holwerda dat in insula II in een brandlaag had gevonden.
Het is uniek dat Reuvens van deze laag al een ongeveer 44 meter lang profiel liet tekenen. Het gaat
om een wetenschappelijke techniek die in de archeologie pas veel later gemeengoed zou worden
(afb. 12.1). Uit dit profiel (circa 1 : 40) valt af te leiden dat de brand van het gebouw waarschijnlijk
ophield bij de oorspronkelijke hoofdweg (cardo maximus). De circa twee decimeter dikke laag van
verbrand puin ontbreekt namelijk ter plaatse van de oude cardo maximus en oostelijker waar alleen
een dun zwart spoor resteert. Kennelijk brandden gebouwen tot aan de oorspronkelijke cardo
maximus af. Daarna is deze weg overbouwd geraakt. Dat was vermoedelijk mogelijk doordat aan de
oostzijde van de weg extra ruimte was ontstaan. In hoofdstuk 7 is aangegeven dat deze
stadsuitbreiding mogelijk aan het eind van de 2 e eeuw of nog waarschijnlijker in het begin van de 3 e
eeuw plaatsvond. De brand heeft wellicht voor deze uitbreiding gewoed. Dat kan direct voor de
stadsuitbreiding zijn geweest, maar ook enige tijd daarvoor. In het westelijke deel van de oude cardo
maximus zijn waarschijnlijk na de stadsuitbreiding de verschoven voorzijdes van huizen aangelegd,
inclusief een stenen kelder.
Van de oude bebouwing onder de brandlaag is weinig terug te zien. Herkenbaar zijn de resten van
wat een porticus langs de oudste cardo maximus lijkt te zijn. Het gaat om een porticus die mogelijk bij
de hoek afboog naar de andere hoofdweg, de decumanus maximus. Zichtbaar zijn rechthoekige
fundamenten van circa driekwart meter in het vierkant, een veel gebruikte basis voor zuilen (afb.
12.2). 825 Langs de oude cardo maximus zijn op één rij nog vier basementen zichtbaar. Gezien de
onderlinge afstand is één tussenliggend basement verdwenen. De zuilafstand moet ongeveer 10 voet
zijn geweest. De hartafstand tussen de twee uiterste basementen bedraagt namelijk 50 voet (bijna 15
meter). De 10 voet is een zeer gebruikelijke maat en ook ongeveer de breedte van de porticus. Op die
afstand is namelijk evenwijdig aan de rij zuilen een spoor zichtbaar dat vermoedelijk de
oorspronkelijke straatzijde was van de huizen. Dit spoor ligt in het verlengde van de straatzijde van de
aangrenzende Reuvensbaden in insula VII.
Dat de breedte van de porticus ongeveer gelijk was aan de zuilafstand, was vooral belangrijk als
een porticus om de hoek ging. Dan stonden namelijk de twee zuilen naast de hoekzuil netjes in lijn
met de gevel van het betreffende gebouw. Inderdaad lijkt het erop dat deze porticus omboog naar de
andere weg (decumanus maximus) zoals waarschijnlijk ook het geval was in insula II het geval was bij
het Huis met de Hoekporticus (huis II.1, de mogelijke kroeg). Een latere sloot heeft de sporen langs de
decumanus maximus in insula VIII helaas verwoest, maar er was nog één zuil van dit deel van de
porticus zichtbaar. Misschien is de hoek van de porticus later in de richting van het badhuis
823
Reuvens Dagboek I,127.
824
Reuvens 1827,2; 1829a,2.
825
Reuvens Dagboek I,53; In Xanten was de paalfundering van de porticuszuilen 1 tot 1,4 meter breed, en opgaand 0,8 tot 0,9
meter (Ditmar-Trauth 1995,242).
500