393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

patroon van in de gracht gevallen dekstenen. 84 Vergelijkbaar is de 2,25 meter die wordt gesuggereerd
voor de afstand tussen dekstenen in de gracht van de Saalburg. In Italië nog overeind staande
voorbeelden van dergelijke kanteelafstanden zijn onder meer Fondi (2,4 meter), de Aureliaanse muur
in Rome (2,25 tot 2,6 meter) en de muur van het Praetoriaanse kamp in dezelfde stad. Dekstenen in
de gracht van Avanches duiden daar op een afstand van ongeveer 1,9 meter. 85 De genoemde
afstanden variëren dus van 1,9 tot 2,9 meter.
De grote kanteelafstand was het gevolg van de Romeinse strijdwijze. Op de zuil van Trajanus is
goed zichtbaar hoe de Romeinen zij aan zij hun muren verdedigden, qua strijdwijze vergelijkbaar is
met gevechten in het open veld. Dat vereiste de nodige ruimte voor slagbewegingen, waarvoor een
grote afstand tussen de kantelen nodig was. Het lijkt erop dat deze functie als ‘vechtplatform’ de
kanteelafstand bepaalde op plaatsen waar een bestorming met ladders te verwachten viel. De Griekse
auteur Philon noemt voor het succesvol gebruik van aanvalsladders een maximale muurhoogte van,
omgerekend, 9,2 meter. Waarschijnlijk is dat tot de bovenkant van de kantelen gemeten, in welk geval
de bijbehorende weerganghoogte ongeveer 7,5 meter bedroeg. 86 Het lijkt er inderdaad op dat bij
hogere muren de afstand tussen de kantelen veel kleiner is (zoals in de Middeleeuwen). Bij deze hoge
muren werden de openingen wellicht vooral gebruikt om projectielen te gooien (‘werpplatform’). Bij die
functie was de dekking door kantelen belangrijker dan de bewegingsruimte die bij man-tot-man
gevechten nodig was. Vanaf deze hoogte kan ook met kruisbogen zijn geschoten en mogelijk zelfs
een draagbaar torsiewapen waarvan in Xanten in 1999 uitzonderlijk goed bewaard gebleven resten
zijn opgegraven. 87
Laat-Romeinse kantelen lijken een afwijkende vorm en afstand gehad te hebben. Hierna wordt
betoogd dat bij een weerganghoogte boven de ongeveer 7,5 meter de kanteelafstanden kleiner
werden. Omdat in de laat-Romeinse tijd de muren vaak hoog waren, komen in die periode regelmatig
kleine kanteelafstanden voor. Een fraai voorbeeld zijn de ongeveer tegelijk in het derde kwart van de
3 e eeuw gebouwde stadsmuren van Rome en Verona. De weergang in Rome lag met ongeveer zes
meter hoogte beneden de 7,5 meter-grens en is voorzien van kantelen die 2,25 tot 2,6 meter uit elkaar
staan. De weergang van Verona komt met een hoogte van circa tien meter ruim boven de grens van
7,5 meter uit en de kanteelafstand bedraagt slechts 1,2 meter. Toen de stadsmuur van Rome in 312
werd verhoogd met een nieuwe weergang die hoger was dan 7,5 meter, werd de muur bekroond met
circa 0,9 meter brede kantelen die nog maar zo’n 0,9 meter uit elkaar stonden. Dergelijke smalle
kanteelopeningen komen ook voor bij de laat-Romeinse stadsmuren van Barcelona (weerganghoogte
9,2 meter) en Constantinopel (weerganghoogte 11 meter). Het ziet er naar uit dat deze bouwwijze in
de laat-Romeinse periode ook is overgenomen bij lagere verdedigingsmuren. Zo komen bij de
vermoedelijk in het begin van de 5 e eeuw gebouwde muren van het Zuid-Franse Saint-Bertrand en
Saint-Lézer bij weerganghoogtes beneden de 7,5 meter kanteelafstanden voor van 1,2 en 1 meter. 88
Bij laat-Romeinse muren, de het vaakst in middeleeuwse muren bewaard zijn gebleven, lijken de
kanteelopeningen dus ongeveer even groot te zijn als de breedte van de kantelen. Bovendien is in de
5 e -eeuwse voorbeelden van Saint-Bertrand en Saint-Lézer sprake van L-vormige kantelen, dat wil aan
de achterkant aan één zijde versterkt met een steunbeer. Die vorm komt al vroeg in Pompeji voor,
maar lijkt tot de laat-Romeinse tijd uitzonderlijk te zijn. 89 Los van de achtergrond van het ontstaan van
kleinere kanteelopeningen en andersvormige kantelen, is die ontwikkeling waarschijnlijk pas
doorgezet ruim na de bouw van de Voorburgse stadsmuur.
De breedte van bekende kantelen varieert van 0,6 tot 1,8 meter. De smalste voorbeelden zijn de
0,6 meter brede kantelen op de muur van het Praetoriaanse kamp in Rome. Veel voorbeelden zijn
ongeveer een meter breed zoals die uit de Saalburg, Heddernheim, Silchester, Valkenburg (blijkens
deksteen circa 0,9 meter), de Aureliaanse muur, Barcelona, Terracina en Saint-Lézer (bewaarde
kantelen 0,9 tot 1 meter), Fondi en Avanches (idem 1,1 meter) en Pompeji, Cherchel en Saint-
Bertrand (idem circa 1,3 meter). Met name in de laat-Romeinse tijd lijken soms nog grotere breedtes
voor te komen zoals 1,45 tot 1,75 meter in Ravenna, 1,5 meter in Canterbury en 1,8 meter in
84
De dekstenen liggen ruim 6 meter uit elkaar, waarbij de schuine valrichting van de muur aangeeft dat de oorspronkelijke
afstand iets kleiner was. De tussenliggende deksteen zou ontbreken: Buijtendorp 1988e,8-12 en afb. 5 en 8, gebaseerd op Van
Giffen 1948,29 en plaat 13a vakken 35/36.
85
Buijtendorp 1988d,8; Richmond 1930,59 en 69; Baatz 1963/64 noot 61; Baatz 1983,139; Bidwell e.a. 1988,201; zie ook
kantelen palaestra Pompeji (Nappo 1998,36-37).
86
Philon 12 noemt 20 ‘cubitys’ van elk 46 cm. Zie vertaling Lawrence 1979.
87 e
Vetera 1 (1 eeuw na Chr.); Busche e.a. 2008,62-63 met reconstructie draagbare versie.
88
Woods 2002,305; Darles, Badie en Malmary 2002,320; Christie en Rushwood 1988,78 en noot 14 noemt voor Terracina in de
eerste helft van de 5 e eeuw 1 tot 1,3 meter kanteelafstand tussen de 0,95 tot 1 meter brede kantelen. Bij een mogelijk laat-
Romeinse (of middeleeuwse) muur uit Canterbury is de kanteelafstand bij een hoogte van circa 6,5 meter ook slechts ongeveer
een meter (Tatton-Brown 1978,80-81).
89
Woods 2002,298 en 305-306; Darles, Badie en Malmary 2002,320.
407