393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

aantrok, waarna het aan de voorzijde gelegen open atrium langzaam uit de mode raakte. De voorzijde
van de grote stadsvilla’s bestond sindsdien veelal uit een overdekte zaal, of een tweede peristylium. 978
Stadsvilla’s waren in veel steden tussen andere bouwwerken ingebouwd en hadden een naar
binnen gekeerd karakter. De buitenmuren waren met hun kleine raampjes naar buiten vrij gesloten. 979
Het licht kwam vooral van binnenhoven en daken met lichtopeningen. De beslotenheid sloot met
name onbekenden buiten. Wie eenmaal binnen was, werd juist geconfronteerd met een ruime mate
van openheid.
Aan de achterzijde van dit soort stadsvilla’s lagen, rondom een binnentuin, de private vertrekken
zoals de slaapkamers, eetzalen, toiletten, de keuken en eventueel een badvleugel. Dat waren de
ruimten waar “niemand binnenkomt, tenzij daartoe uitgenodigd” aldus Vitruvius. 980 In dit deel van de
woning had je weinig last van het stadslawaai en ging rust uit van de tuin. Deze was in het midden
vaak voorzien van een vijver, liefst met een klaterende fontein. Soms grensde aan de tuin ook een
badvleugel. In een aantal gevallen bood een kleine zij-ingang (posticum) toegang voor het
personeel. 981 Vaak was de binnentuin aan de kant van het huis voorzien van een zuilengalerij, soms
aan meer kanten. In dat geval werd gesproken van een peristylium (‘omzuiling’). 982 Bij de klassieke
indeling lag een ontvangstkamer (tablinum) tussen voorzijde (atrium) en achterzijde (peristylium) van
de woning. Het tablinum was oorspronkelijk de fraaiste ruimte rond het atrium. Soms was deze
voorzien van een verhoogde vloer en nogal eens versierd met pilasters. Hier ontving het gezinshoofd
zijn relaties. Er bevond zich veelal een geldkist, soms ingegraven in de grond. 983 Via een opening of
raam stond het tablinum in verbinding met de achterliggende binnentuin. Zodoende bood het tablinum
zicht op zowel het atrium met ingang, als het groen van de tuin en was daarmee een perfecte
ontvangstruimte. De ommuurde tuin betrad men via het tablinum of een aangrenzend zijvertrek
(andron). 984
Met het uit de mode raken van het open atrium nam de beslotenheid van het achterste deel af. Bij
het peristylium-type ligt de ontvangstruimte namelijk vaak geheel aan de achterzijde. Daarbij is deze in
het koudere noorden nogal eens uitgerust met vloerverwarming. Vaak werd dit grote en rijk versierde
vertrek tevens als eetzaal gebruikt. 985 Slofstra suggereert dat het verplaatsen van de ontvangstruimte
en de grotere omvang een wijziging in het patronagesysteem weerspiegelt. Dickmann merkt op dat
het een prestigezaak werd de bezoeker de maximale omvang van het huis te tonen en de looproute
naar de ontvangstkamer zo lang mogelijk te maken. Het effect was dan maximaal als de
ontvangstruimte helemaal achterin lag. 986 Dergelijke peristylium-huizen zijn in de omgeving onder
meer bekend uit Keulen, maar ook uit het legioensfort in Nijmegen. 987 Aan de voorzijde bevonden zich
vaak ruimtes voor administratief en/of ambachtelijk gebruik. Met name aan drukke winkelstraten waren
dergelijke grote huizen aan de voorzijde tevens voorzien van winkels. Maar bij minder drukke straten,
zoals hier de cardo 1, was dat zeker geen vanzelfsprekendheid. 988
De opgraving van Reuvens
Het ziet er naar uit dat Reuvens de achterzijde van een dergelijke stadsvilla heeft opgegraven.
Redelijk goed herkenbaar zijn rond een open binnenhof onder meer de grote zaal aan de achterzijde
en de badsuite in een zijvleugel. Terwijl de achterzijde met open binnenhof van de Voorburgse
stadsvilla redelijk goed bekend is, blijven indeling en inrichting van de voorzijde onbekend omdat dat
deel niet is opgegraven.
Reuvens ontdekte de eerste resten in 1827. Maar het meeste kwam tijdens zijn opgraving in 1828
tevoorschijn, in de zomer waarin de vele regenbuien het werk overigens flink bemoeilijkten. Met name
bakstenen constructies waren op sommige plaatsen nog relatief goed bewaard, zoals zuilen van
vloerverwarming (hypocaustum) en een bakstenen kanaal. De middeleeuwse slopers lijken des te
978
Ellis 1995,166; Ellis 2000,26,31-36,41,68 en 71; Dickmann 1999,144, 151 en 155; De Blois e.a. 1986,14-15; Connoly en
Dodge 1996,136; León 1992,95-96; Barton 1996,57-60; Peterse e.a. 2002,9; Volgens Borgard 1994,16 verscheen in Gloucester
de eerste atrium-woning pas midden tweede eeuw. Blijkens fragmenten van een stadsplattegrond van Rome stonden daar eind
2e eeuw nog huizen van het atrium-type, maar die kunnen toen al oud zijn geweest.
979
Adam 1994,304.
980
Vitruvius, De Architectura VI.5.1-2.
981
Wallace-Hadrill 1994,82.
982
Rottier 1988,55-57; Wallace-Hadrill 1994,86.
983
Rottier 1988, 56; Ellis 1995,166; Ellis 2000,27.
984
De term andron wordt genoemd door Vitruvius, De Architectura 6,7,5: Dickmann 1999,151.
985
Ellis 2000,37, 41, 69, 71, 161, 183 en 195; Wallace-Hadrill 1994,51; Rottier 1988,53; Perring 2002,40, 48-49, 62, 160, 163
en 165.
986
Slofstra in Roymans 1995,77; Dickmann 1999,276 en 279; Perring 2002,48, 147 en 155.
987
Van Es 1981,141, afb. 55 no. 9A; Bechert 1983 afb. 100; Peterse e.a. 2002,8-9 en 15.
988
Wallace-Hadrill 1994,127-130, 135 en 140; fig. 6.8 en 6.10.
520