393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

ongeveer anderhalve meter beneden NAP, met erop een circa anderhalf decimeter dik laagje klei.
Indien dit inderdaad de binnenste gracht is, zou de bodem van de gracht nog iets dieper liggen op
ruim anderhalve meter beneden NAP, en mogelijk tot 1,35 meter beneden NAP met klei zijn opgevuld.
De hoogte van het loopniveau moet op deze plaats van de ligging van het fundament van de
stadsmuur worden afgeleid. Holwerda geeft aan dat iets ten noorden van boorprofiel 5 de kop van de
houten heipalen van de stadsmuur zich ongeveer 1,45 meter beneden NAP bevond. 8 Verderop in dit
hoofdstuk wordt aangegeven dat het Romeinse maaiveld zich op ongeveer 1,25 meter boven de
paalfundering bevond, zodat het maaiveld bij dit deel van de stadsmuur op ongeveer 0,2 meter
beneden NAP lag. Ter hoogte van boorprofiel 5 waarin de gracht tevoorschijn kwam, lag
overeenkomstig de daling van de strandwal het Romeinse loopniveau mogelijk nog een paar
decimeter lager op afgerond ongeveer een halve meter beneden NAP. Dat is ook het niveau waarop
blijkens dit profiel met de hand een kleilaag achter de stadsmuur is aangebracht. Dat zou betekenen
dat de door Van Giffen aangeboorde gracht hier ongeveer 0,8 tot 1 meter diep was. Dat is net rond
eerder genoemde minimum norm van drie voet. Aan het eind van hoofdstuk 6 is beschreven hoe De
Jager in 2001 misschien vlakbij de Vliet de zuidelijke gracht heeft aangeboord met de zandbodem op
1,85 meter beneden NAP (afb. 6.16). Maar die interpretatie is verre van zeker.
In hoofdstuk 4 is bij de beschrijving van de westelijke en noordelijke stadsgrens al uitvoerig
stilgestaan bij de reconstructie van de noordelijke grachten. Bij de noordwesthoek geeft Holwerda op
zijn gepubliceerde kaart voor de binnenste gracht dieptes van 0,63 en 0,64 meter beneden NAP. Er is
gereconstrueerd dat Holwerda in 1908 in twee sleuven in de buurt van de Arentsburghlaan de bodem
van de binnenste gracht op 0,7 meter beneden NAP aantrof. Bij grondboringen in 1982-1984 en een
aantal proefsleuven in 1984 kon de binnenste gracht nog verder naar het oosten worden gevolgd (afb.
4.10– 4.12). In 1992 kwam bij een opgraving van de ROB waarschijnlijk de noordoosthoek
tevoorschijn. Hoewel de sporen van de binnenste gracht zwaar verstoord waren, is in hoofdstuk 4
aangegeven dat het hier waarschijnlijk om resten van deze binnenste gracht gaat. Deze had bij de
noordoosthoek dan een diepte van 0,55 meter beneden NAP. In 1992 is ook dichter bij de Vliet een
stuk van de oostelijke gracht gevonden, waarbij het waarschijnlijk om de binnenste gracht ging. Zoals
beschreven in hoofdstuk 4 had dit stuk gracht minimaal een diepte van 0,52 meter beneden NAP.
Over de oostelijke gracht uit de tijd van de vermoedelijke stadsuitbreiding is weinig bekend. Enige
aanwijzing is een in 2002 waargenomen profiel (afb. 7.7). In hoofdstuk 7 is bij de bespreking van de
oostelijke stadsmuur aangegeven dat met het naar het oosten aflopen van de strandwal de gracht ook
wat dieper lag en ongeveer tot een meter beneden NAP in de grond stak. Omdat het grondwater hier
ook wat lager stond, stond de gracht bij die diepte toch grotendeels droog.
De buitenste gracht had bij de door Holwerda opgegraven noordwesthoek een diepte van 0,66
meter beneden NAP. In de profielen van Holwerda dichter bij de Arentsburghlaan had de buitenste
gracht een decimeter kleinere diepte van ongeveer 0,55 meter beneden NAP. Dat was ook de diepte
die in augustus 1992 een stuk oostelijker is waargenomen toen door de ROB een profiel van de
buitenste gracht getekend kon worden (afb. 4.13 en 4.14). De diepte van de noordelijke grachten was
dus vrij constant. Daarbij leek de buitenste gracht in de in 1992 opgegraven noordoosthoek twee
fasen te kennen waarvan de jongere vulling met 0,5 meter beneden NAP iets minder diep ging.
Dankzij genoemde waarnemingen valt een goed beeld te vormen van de breedte van de volledige
verdedigingsgordel die in de laatste fase bestond uit een stenen stadsmuur en twee grachten. De
waargenomen hartafstand tussen de stadsmuur en de binnenste gracht varieert tussen de 7,5 en 8,5
meter. Bij de westelijke stadsmuur is in de meeste profielen van Holwerda de afstand tussen de
achterzijde van het fundament en de bodem van de binnenste gracht hart op hart ongeveer negen
meter (circa 30 Romeinse voet) (afb. 9.1 en 9.3). Met 1,3 meter fundamentbreedte is de hart-op-hart
afstand dan ongeveer 8,5 meter. Dat is ook ongeveer de afstand vanaf de noordelijke stadsmuur kort
na de noordwesthoek. Maar daarna nam Holwerda op het door Reuvens opgegraven terrein een iets
kleinere hartafstand van ongeveer 7,5 meter waar. 9 Aan het eind van hoofdstuk 4 is beschreven dat
iets oostelijker in het trapveldje ten oosten van de Arentsburghlaan een hartafstand van ongeveer acht
meter is waargenomen, zowel bij de noordelijke als oostelijke stadsmuur. De hartafstand van de
stadsmuur tot de buitenste gracht varieert in de meeste gevallen tussen de 15 en 17 meter. De
hartafstand tussen beide grachten ligt meestal tussen de 6,5 en 8,5 meter. De verschillen ontstaan
vooral waar de grachten voor wegen met een wegdam zijn onderbroken (afb. 9.14, 9.21 en 9.26), en
bij de hoeken (afb. 4.14 en 9.4). Zo ligt in de noordwesthoek de buitenste gracht wat dichterbij met
een hartafstand van ongeveer 15 meter.
8
Holwerda 1912b,8.
9
Zie profielen en vlaktekeningen grachten in Holwerda 1909d afb. 29; Holwerda en Evelein 1911 afb. 29; Holwerda 1923 afb.
12.
396