393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

leggen “om het meten makkelijker en zekerder te maken”. 1471 De om de vijftig Rijnlandse voet
aangebrachte markeringen d1 tot en met d4 staan op zijn grote kaart. Zoals uitgewerkt in bijlage L
bevat de grote kaart meer sporen van de meetproblemen.
Het gaat bij een aantal onderdelen hoogst waarschijnlijk om een tempelcomplex met verschillende
bouwfasen. Zo’n fasering wordt vaak bij tempelcomplexen aangetroffen. 1472 Niet alleen de vorm van de
individuele gebouwen wijst op een functie als heiligdom, maar ook de afwijkende oriëntatie ten opzichte
van het stratenplan van zowel de Domitiaanse nederzetting als Forum Hadriani. In bijvoorbeeld Nijmegen
en Xanten valt ook een aantal tempelcomplexen op door de afwijkende oriëntatie. Daarbij is de zogeheten
Matronentempel in Xanten een heel fraai voorbeeld omdat die tempel midden in een woonwijk stond en
via een bijna drie meter brede corridor tussen de woonhuizen door met de straat verbonden was.
Ondanks het gelijktijdige bestaan, had de Matronentempel een oriëntatie die afweek van die van de
omringende huizen en de rest van de Romeinse stad. 1473 Reuvens merkte al op dat het Voorburgse
complex gedraaid was ten opzichte van de andere door hem opgegraven resten van de Romeinse
nederzetting, zo schrijft hij in zijn opgravingsdagboek: “De fundamenten … hebben eene meer NO en ZW
righting in het algemeen dan die buiten den tuinmuur [=huizen insula VIII]. Ook lopen zij minder parallel en
regelmatig”.
Het overlappen van de stenen resten duidt op verschillende bouwstadia, wat Reuvens met afwijkende
kleurpatronen op zijn plattegrond heeft proberen aan te geven. Daarnaast zijn vier verschillende
oriëntaties te herkennen die waarschijnlijk bij verschillende bouwfasen aansluiten. Het bijzondere is dat in
het centrum een scheef bouwwerk staat dat drie van de verschillende oriëntaties lijkt te combineren (afb.
15.6). De noordelijke muur hiervan heeft dezelfde oriëntatie als de bebouwing van Forum Hadriani en lijkt
zo te verwijzen naar de stad als geheel. De zuidelijke muur heeft dezelfde oriëntatie als een complex ten
zuiden ervan, waaronder een gebouw dat gezien de vorm hoogst waarschijnlijk een tempel was. Tot slot
sluit de westelijke muur aan op de oriëntatie van een complex ten westen van het centrale gebouw.
Interessant is dat het centrale gebouw gezien de overlappingen een van de laatste toevoegingen lijkt te
zijn. Het lijkt of met de bouw de oriëntatie van oudere afgebroken complexen vastgehouden is. Een
buitenbeentje zijn de twee noordelijkste bouwwerken die een van de rest afwijkende oriëntatie hebben.
Het is een belangrijk gegeven dat in ieder geval een deel van de gebouwen in het tracé van de latere
wegen van Forum Hadriani lijkt te liggen (de cardo maximus en decumanus 4). Omdat de ligging van
deze wegen voornamelijk op extrapolatie is gebaseerd, blijft enige voorzichtigheid op zijn plaats. Maar
met de huidige gegevens is het toch het waarschijnlijkst dat een deel van de gebouwen dateert van voor
de stichting van Forum Hadriani. De locatie was uitermate geschikt voor een heiligdom omdat direct ten
oosten ervan de natuurlijke geul lag die later als insteekhaven is gebruikt. Voor schippers en andere
belanghebbenden was het belangrijk een offer te kunnen brengen om zo een behouden vaart te
bewerkstelligen. Beroemde voorbeelden van haventempels zijn de tempels voor Nehalennia aan de
monding van Schelde bij Colijnsplaat en Domburg. Meer dan tweehonderd altaren getuigen daar van de
offers door vissers, handelaren en zeelui.
In de Voorburgse geul zijn door het AAC vermoedelijk rituele deposities gevonden. 1474 Misschien is er
al een eerste heiligdom gebouwd halverwege de 1 e eeuw na de aanleg van het Kanaal van Corbulo. En
de plek kan daarvoor al een heilige betekenis hebben gehad zoals er wel vaker continuïteit is tussen
inheemse heiligdommen en Romeinse opvolgers. Verder dient rekening gehouden te worden met een
eerste Romeinse fase in hout waarvan Reuvens de sporen niet kon herkennen. Zo is in Elst-Westeraam
gebleken dat een rond 100 na Chr. gebouwde stenen tempel vanaf circa 40 na Chr., en mogelijk nog
wat eerder, voorgangers had met wanden van hout en leem. 1475 Het herstel van de rust na de Bataafse
opstand kan in Voorburg eveneens een moment zijn geweest voor de oprichting van een heiligdom op
deze plek bij het water. Vervolgens was de vermoedelijke promotie van Voorburg tot provinciehoofdstad
rond 85 na Chr. een volgend logisch moment. En voorbeelden uit Nijmegen illustreren dat er ook in de tijd
van Trajanus (98-114 na Chr.) in religieuze bouwwerken geïnvesteerd kan zijn. Zelfs met de
vermoedelijke fasering is het dus denkbaar dat een aantal van de door Reuvens opgegraven stenen
gebouwen, of zelfs allemaal, van voor de stichting van Forum Hadriani dateren. Reuvens geeft zelf
nergens een aanwijzing voor de datering.
De twee scheve stenen gebouwen het dichtst bij de geul waren mogelijk het oudst. Op die basis
wordt dit deel hier met complex A aangeduid hoewel er geen aanvullende aanwijzingen zijn om die
chronologie te staven (afb. 15.5). Bij het grootste vertrek met vier scheven hoeken onderzocht Reuvens
drie hoekpunten met sleuven om vast te stellen dat de constructie los stond, wat werd bevestigd. In twee
1471
Reuvens Dagboek II,45 en 75.
1472
Daarover bijvoorbeeld Roymans en Derks 1994,19.
1473
Zelle 2000,42 (haventempel) en 55 (Matronentempel); Kostof 1991,127; Bogaers 1955,22.
1474
Driessen 2009a,67.
1475
Van Enckevort 2005c: fase 2 en 3 uit circa 40-100 na Chr. (en mogelijk ook de oudere fase 1).
578