393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

maximus) toegankelijk was via een smalle steeg bij de latrine van het publieke badhuis met
aanvullend een recht van overpad over het aangrenzende achtererf van huis VII.5 .
Het lijkt vreemd dat het betreffende stookgat op de tekening van Reuvens niet zichtbaar is. Dat
kan komen doordat het gat later bij een verbouwing is afgesloten. Het kan ook zijn dat de muur tot op
het fundament was afgebroken zoals de tekening suggereert. Een andere mogelijkheid is dat bij
uitzondering het stookgat zich niet onder de kuip bevond. Dat was ook het geval bij de kleine
particuliere badvleugel in Xanten. Het zou dan betekenen dat de badkuip alleen via het hypocaustum
werd verwarmd en daardoor slechts lauw water bevatte. 1006 Het stookgat zou zich dan in de niet
opgegraven zuidelijke muur bevinden. Interessant genoeg grenst deze aan het badhuisterrein. Het is
dus mogelijk dat de eigenaar van de villa met de beheerder van het badhuis een regeling had
getroffen om zijn particuliere bad te laten stoken door het personeel van het openbare badhuis. Zoals
eerder aangegeven, leverde het publieke badhuis via het reservoir waarschijnlijk ook het water.
In een latere fase bevond zich in ieder geval een stookgat in de zuidelijke muur. Uit die richting
komt namelijk een later aangelegd bakstenen stookkanaal waarvoor een deel van de oorspronkelijke
zuiltjes heeft moeten wijken. Het caldarium is kennelijk op zeker moment ingrijpend verbouwd. De
nieuwe constructie doet denken aan een kanaalhypocaustum. Dat was een eenvoudiger variant,
onder meer bekend uit Nijmegen en het Limburgse Lemiers. Bij zo’n kanaalhypocaustum rustte de
vloer niet op zuiltjes, maar werd de hete lucht eenvoudig via een aantal kanalen onder de vloer geleid.
Het is een techniek die in het algemeen wat later gedateerd wordt, wat overeenstemt met het feit dat
het kanaal is aangelegd bij een latere verbouwing. 1007 Een interessante parallel biedt een klein
badcomplex in Bonn. Daar loopt een minimaal 3,5 meter lang bakstenen kanaal in iets gebogen vorm
door een vertrek om uit te komen op een aangrenzend vertrek met hypocaustum. Het was dus in feite
een verlengd stookkanaal. 1008 Het nog te bespreken vertrek waar het gebogen stookkanaal in
Voorburg op uitkomt, bezat eveneens een hypocaustum. Een dergelijke constructie is dus goed
denkbaar. De verwarmingscapaciteit van een dergelijk systeem was minder groot. 1009 Het is daarom
waarschijnlijk dat met de verbouwing de functie als badvleugel is opgegeven of verplaatst.
Van het oudere Voorburgse hypocaustum met zuiltjes zijn de onderste vierkante tegels op hun
oorspronkelijke plaats aangetroffen. De constructie vertoont de gebruikelijke maten. De zuiltjes zijn
twee decimeter breed en staan hart op hart een kleine twee voet uit elkaar. Daarmee konden ze op
hun hoekpunten de voor dergelijke hypocaustvloeren gebruikelijke ‘tweevoetstegels’ (bipedales)
dragen. Faventinus adviseert voor privébaden, zoals de badvleugel van de stadsvilla, een zuilhoogte
van 2,5 voet (0,75 meter). Dezelfde maat wordt voor privébaden genoemd door Palladius. 1010 In de
praktijk komen dergelijke hoogtes inderdaad voor, veelal variërend tussen de 2 en 3 voet (0,6 tot 0,9
meter). 1011
De ‘zwevende’ vloer (suspensura) die op de zuiltjes gelegen moet hebben, was vaak zo’n twee
decimeter dik. 1012 Zo waren in het uitzonderlijk goed bewaard gebleven Romeinse badhuis in
Maastricht de tweevoetstegels zes centimeter dik en de erbovenliggende betonnen vloer veertien
centimeter, totaal dus twintig centimeter. 1013 Bij het Voorburgse vertrek valt te denken aan ongeveer
0,75 meter (2,5 voet) hoge zuiltjes en een circa twee decimeter dikke vloer, totaal een kleine meter
hoog. Dat strookt met de hoogte van goed bewaardgebleven vloeren van de badhuizen van
plattelandsvilla’s in het Zuid-Limburgse Ravenbosch en Bochholtz-Vlengendaal. 1014 De aanleg van
dergelijke vloeren was een relatief kostbare aangelegenheid en daarom een teken van welstand.
Vloerverwarming was blijkens de Voorburgse opgravingen een luxe die alleen de rijkste inwoners van
Forum Hadriani zich konden permitteren. Dat geldt overigens ook voor een stad als Pompeji. 1015
De ingang van het Voorburgse caldarium bevond zich ongetwijfeld aan de westelijke kant. Dat
was namelijk de enige plaats waar een aangrenzende binnenruimte aanwezig was, en dus de enige
mogelijkheid om de warmte goed vast te houden. De aangrenzende ruimte vervulde bij de kleinere
badinrichtingen meestal de gecombineerde functie van kleedruimte (apodyterium) en lauwwaterbad
1006
Dodt 2003,326.
1007
Dodt 2003,136; Van Enckevort, Haalebos en Thijssen 2000a,73 (Nijmegen); Braat 1934,20 vertrek “c” (villa Lemiers); Een
gebogen kanaalhypocaustum komt onder meer voor in gebouw XII,2 in het Britse Cirencester; Zie Wolff 2002,69-70 en Abb. 8;
Yegül 1992,361; Perring 2002,128 (vanaf midden 2 e eeuw); Op het vasteland is de gebogen vorm in tegenstelling tot Groot-
Brittannië vrij zeldzaam (Ditmar-Trauth 1995,88).
1008
Dodt 2003,321,327 en Abb. 130 nr. 32.
1009
Dodt 2003,136.
1010
Faventinus, Liber artis architectonicae 16; Palladius, Opus agricultura I,40,ii; Yegül 1992,357; Blijkens Ditmar-Trauth
1991,89 zijn ze in woningen vaak 50-60 cm hoog.
1011
Dodt 2003,135 en 264.
1012
Nielsen 1990,14; Dodt 2003,29,31,46 en 58 (17-23 cm).
1013
Goossens 1956,32 en afb. 14.
1014
Dodt 2003,231en 237; Remouchamps 1925,56.
1015
Mau 1899,241.
523