393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

dunnere leien die met spijkers of houten pennetjes werden bevestigd, moet een lager gewicht te
realiseren zijn geweest. 313
De voorzieningen (Services)
Er zijn weinig restanten van vaste voorzieningen aangetroffen. Zo zijn er geen sporen van afvoeren
naar het riool en inpandige toiletten. Watervoorziening en sanitair werd primair in de buitenlucht op het
erf geregeld, waarover in het volgende hoofdstuk meer. Voor koken en warmtevoorziening waren er
ongetwijfeld haarden, maar daarvan zijn de sporen grotendeels verdwenen doordat het
opgravingsvlak te diep lag. Slechts bewaard is een spoor in het midden van het Vrijstaand huis met de
Haardplaats (huis II.7) dat met een haard verband kan houden. Verder zijn er aan de voorzijde van het
Huis met het natte Fresco (huis II.2) en het Huis met de Wandpalen (huis II.5) mogelijk asputten
gevonden (afb. 10.5). Ook ontbreken in insula II sporen van heteluchtverwarming zoals die elders in
Voorburg wel is toegepast in de stadsvilla en het badhuis in de aangrenzende insula VII.
De huisindeling (Space plan)
Romeinse architecten hadden een voorkeur voor mooie verhoudingen, zo blijkt onder meer uit de
werken van Vitruvius. Dat is van groot belang bij de interpretatie en reconstructie van huizen en
andere gebouwen. Wie eenmaal het patroon kent, kan vaak de ontbrekende schakels invullen. De
goed bewaard gebleven huizen in Pompeji en Herculaneum bieden belangrijke inzichten in deze
basispatronen uit de Romeinse woningbouw. Maar het wordt ook steeds duidelijker dat het beroemde
type atriumhuis uit de Vesuviussteden een tijdsgebonden verschijnsel was dat zeker niet
representatief is voor de gehele Romeinse periode. In het Noordwesten van het Romeinse Rijk was
het atriumhuis vrij zeldzaam. De daar bekende voorbeelden stammen uit de 1 e eeuw. Vroege
voorbeelden zijn de officierswoning op het Kops Plateau in Nijmegen en het zogeheten Atriumhuis in
Keulen. 314
De Kind en andere auteurs wijzen erop dat de Romeinse huizenbouw te lang vanuit het klassieke
atrium met open dak is bestudeerd. In werkelijkheid was vooral de beschikbare ruimte bepalend. De
perceelmaat had dus grote invloed op de vorm van de woning. 315 Huizen als die in de Voorburgse
insula II vormen daarom zelf ook een zeer waardevolle bron voor de bestudering van de ontwikkeling
van de huizen in Romeinse steden. Het bekende Pompejaanse atriumhuis als algemeen model voor
de Romeinse woning blijkt een mythe, wat de voorbeelden uit Voorburg bevestigen. 316 In plaats van
het klassieke atrium met opening in het dak is in Voorburg sprake van een atrium met gesloten dak,
een type dat Vitruvius het atrium testudinatum noemt. 317
Het werk van Vitruvius is van grote waarde voor een verdere reconstructie van de huizen uit insula
II. Peterse wijst erop dat Vitruvius een ontwerptechniek voor huizen beschrijft die in de praktijk veel is
gebruikt. Daarbij is Vitruvius volgens hem nogal eens verkeerd begrepen. Dit komt doordat de
Romeinse architect als illustratie getalsverhoudingen opgeeft die slechts als voorbeeld dienen en dus
niet een compleet overzicht bieden. Dat in de praktijk ook andere verhoudingen voorkomen doet
volgens Peterse niets af aan de geldigheid van de ontwerpprincipes van Vitruvius. Centraal daarin
staat het onderscheid tussen twee ontwerpfasen. Allereerst wordt op basis van het beschikbare
perceelformaat de ratio symmetriarum vastgesteld. Dat is een hoofdindeling gebaseerd op een vaste
maateenheid, de rata pars, ook wel modulus genoemd. Vervolgens worden de details uitgewerkt. Het
zo ontworpen huis valt in de praktijk soms niet geheel naar het model te realiseren omdat bijvoorbeeld
het perceel geen rechte hoeken heeft. In zo’n geval acht Vitruvius het niet bezwaarlijk dat de architect
om praktische redenen afwijkt van het ideaalmodel. 318
Een dergelijke systematische aanpak was zeker praktisch als in een nieuwe stad als Forum
Hadriani een serie huizen tegelijk gebouwd moest worden. Dergelijke ‘seriehuizen’ zijn niet alleen
bekend uit de oudste bouwfasen van Herculaneum en Pompeji, maar ook uit de beginperiode van
andere steden zoals Orange. 319 In de omgeving van Voorburg waren vermoedelijk vooral militaire
ingenieurs bekend met dit soort standaard constructies. Deze systematische insteek is goed zichtbaar
313
Brief H. Janse aan de auteur d.d. 18 juni 2004.
314
Koster, Peterse en Swinkels 2002,9-19 (Nijmegen); Precht 1971 Abb.19 en Buijtendorp 1987a, 86 en afb. 15.1 (Keulen).
315
De Kind 1998,186-190; Peterse 1993,93-94.
316
Ellis 2000,28-31, 36 en 53; Zie ook Ellis 1995,166; Barton 1996,59-60 en Packer 1975,133-134; Wallace-Hadrill 1994,51-52
en 87; Perring 2002,15 (geen voorbeelden bekend in Engeland).
317
Vitruvius, De Architectura VI,3; Peterse 2007,383.
318
Vitruvius, De Architectura VI.2.1 en VI.2.5; Peterse 1993,15, 51-53, 66, 77-79 en 94; Vergelijk Yegül 1992,14; Perring
2002,81; Schoonhoven 2003,1-20.
319
Bogard 1994,219-233; Schoonhoven 2003,1-9.
436