393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

wal over oudere sporen heen. 17 Van Giffen stelde op basis van eigen waarneming vast dat de klei van
de onderzijde van de wal afkomstig was uit de kleilaag die hij langs de Vliet had aangetroffen. 18 Een
dergelijke wal diende volgens de Romeinse auteurs Vitruvius en Vegetius om de muur aan de
stadszijde te verstevigen tegen aanvallen met een stormram, en maakte ondergraving kansloos.
Volgens Vitruvius zijn “muren het veiligst met toevoeging van een aarden wal omdat dan noch een
stormram noch het ondermijnen of andere technische hulpmiddelen, schade kunnen berokkenen”.
Vegetius schrijft: “een stormram kan een zo door een wal ondersteunde muur niet kapot krijgen. 19
Volgens Vegetius werd de bij het graven van grachten vrijkomende aarde in de wal verwerkt. 20
Zoals aangegeven aan het eind van hoofdstuk 4, bij de bespreking van de eerste stadsgrens van
Forum Hadriani, is het goed mogelijk dat de basis voor de wal al is gelegd in de eerste fase van
Forum Hadriani. De inhoud van de binnenste gracht kon met genoemde walbreedte het materiaal
leveren voor een circa anderhalf meter hoge wal. Bij de bouw van de stadsmuur kan de buitenste
gracht nog zo’n hoeveelheid grond hebben geleverd. Aan het eind van dit hoofdstuk wordt
voorgerekend dat in totaal per strekkende meter circa achttien kubieke meter grond voor de wal nodig
was. Dat betekent dat de helft van elders aangevoerd moest worden. Hoewel de basis van klei was, is
het goed mogelijk dat het opgaande deel van de wal deels van zand was. Dat was in het noorden van
de nederzetting namelijk de grondsoort die bij het graven van de grachten tevoorschijn kwam en
mogelijk ook is gebruikt bij het afgraven van extra grond.
Goed bewaard gebleven voorbeelden in Groot-Brittannië illustreren dat de wal aan de achterzijde
doorgaans een helling van circa 45 procent had. 21 Dat maakte het voor de verdedigers mogelijk op
iedere gewenste plaats de wal te beklimmen en een aanval massaal af te slaan. Een dergelijke helling
is namelijk ook normaal voor trappen, wat in de Romeinse tijd al het geval was. 22 Zoals Vegetius het
beschrijft, diende de wal tevens “om een makkelijke en geleidelijke bestijging vanaf het grondniveau
tot de top van de weergang mogelijk te maken”. 23 De wal kon eenvoudig met gras begroeid raken,
zoals zichtbaar is gemaakt bij de reconstructie in Xanten. Daartoe kon de wal bekleed worden met
graszoden. Dat kon zeker wenselijk zijn indien het talud bestond uit zand dat minder vast was dan klei.
Om die reden zijn in de Nijmeegse zandbodem zoden gebruikt om een grachtwand te versterken. 24 In
Valkenburg is onderaan de wal een goot gevonden voor de afvoer van het afstromende regenwater. 25
Beschikkend over de sporen van zowel de grachten, het fundament en de achterliggende wal, is
het mogelijk een redelijk betrouwbaar beeld te vormen van de Voorburgse stadsmuur. Defensief
gezien was het van groot belang dat de verdedigers vanaf de weergang de bodem van de gracht
konden zien. Daarmee werd voorkomen dat aanvallers zich in de gracht konden verschuilen. Uit het
profiel van de grachten valt af te leiden hoe hoog de weergang minimaal moest zijn om de
grachtboden te kunnen zien. Het gereconstrueerde profiel levert op die basis een minimale ooghoogte
van circa 4,5 meter op. Met de lichaamslengte uit die tijd zaten de ogen zo’n anderhalve meter boven
de grond. De weergang moest dus minimaal drie meter hoog zijn om in de grachten te kunnen kijken
(afb. 9.3). Daarbij is in de praktijk wellicht een veiligheidsmarge aangehouden zodat de weergang
wellicht nog iets hoger was.
De maximale hoogte volgt uit een aantal vuistregels die de Romeinen bij de bouw hanteerden
(afb. 9.9). Zo stelt Vitruvius dat de breedte van het loopvlak achter de borstwering met kantelen (de
‘weergang’) “zodanig moet zijn dat gewapende mannen elkaar op de top ongehinderd kunnen
passeren”. De Romeinse auteur Hyginus geeft suggereert zelfs een concrete maat: minimaal acht
voet weergangbreedte. 26 Dat is in de praktijk een veel voorkomende maat. Zo waren stadsmuren als
in Trier en Rome te hoog voor een aarden wal. Met een muurbreedte van circa tien voet (drie meter)
en een gemiddeld 2 voet dikke borstwering, was er bovenop dergelijke stadsmuren netto een 8 voet
brede weergang. Bij een aan de onderkant 6,6 meter brede Voorburgse wal en een helling van 45
graden, kan de wal maximaal 4,2 meter hoog zijn om aan de bovenzijde acht voet (2,4 meter)
loopruimte over te houden (afb. 9.9). In de praktijk was de weergang soms nog wat breder, in welk
geval de wal nog iets lager geweest moet zijn. De wal was eveneens lager als de helling wat kleiner
dan 45 graden was. De weerganghoogte van 4,2 meter is in Voorburg dus echt een maximum.
17
Holwerda en Evelein 1911 afb. 29; Holwerda 1912b,8, 12; Holwerda 1913,4 en afb. 1; dat het spoor van de kleibank naar het
noorden “langzamerhand” verdwijnt is wellicht het gevolg van het daar hoger gelegen Romeinse maaiveld, met grotere kans op
verstoring van de sporen.
18
Van Giffen en Martin 1912b.
19
Johnson 1983a,56 noot 19; Vitruvius, De Architectura I,5,5; Vegetius, Epitoma Rei Militaris IV,3.
20
Vegetius, Epitoma Rei Militaris IV,3.
21
Johnson 1983a,62 en 65; Krischen 1941,15 Abb. 12 (Pompeji).
22
Bijvoorbeeld de circa 40 graden bij afdruk houten trap in villa Kerkrade (Tichelman c.s. 2005,67 en afb. 5.2.19).
23
Johnson 1983a,56 (citaat) en noot 19; Vegetius, Epitoma Rei Militaris IV,3.
24
Willems en van Enckervort 2009,49.
25
Van Giffen 1955,30 en 60.
26
Vitruvius, De Architectura I, 5.3; Hyginus Cap 50; Jacobi 18.
398