393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

een capaciteit boven de honderd ton maar het is sterk de vraag of het Kanaal van Corbulo daarvoor diep
genoeg was. De diepgang van dat soort zeewaardige schepen bedroeg immers al snel zo’n twee
meter. 1765 Rivierschepen hadden vaak een kleinere capaciteit. Zo is bekend dat de rivierschepen op de
Nijl in de Romeinse tijd veelal een capaciteit tussen de 15 en 45 ton hadden, met maxima tot 150 ton. 1766
De Weerd reconstrueerde voor rivierschepen ladingcapaciteiten van circa 35 ton (Zwammerdam 2 en 6),
70 ton (Woerden 1) en 105-110 ton (Zwammerdam 4). Dat komt in Romeinse eenheden overeen met
vierhonderd, achthonderd en twaalfhonderd kubieke cubitum. 1767 Het grootste rivierschip van
Nederlandse bodem is waarschijnlijk een in juni 2003 bij Leidsche Rijn gevonden schip (De Meern 4) met
een uitzonderlijke breedte van 4,75 meter. Dat zou met de gebruikelijke lengte-breedteverhouding van
ongeveer 1 op 7 een lengte tussen de 30 en 35 meter betekenen. 1768 Ook gebruikten de Romeinen
aanzienlijk kleinere schepen met een capaciteit van ongeveer 10 ton ofwel zo’n honderd kubieke cubitum.
Een zeer fraai voorbeeld daarvan is het schip De Meern 1 waarvan zelfs de houten kajuit met deuren
bewaard is gebleven. 1769 Bijzonder was ook het gezonken graanschip van Woerden (circa 50 ton) omdat
daarin de lading tarwe is teruggevonden. Deze laag tarwe was tot een dikte van vijf centimeter in elkaar
gedrukt. Maar op basis van de verdichtingsfactor is berekend dat het graan oorspronkelijk tot circa 70
centimeter hoogte was opgeslagen. Dat betekent dat het schip tot aan de rand met graan was gevuld,
mogelijk afgedekt met een dekzeil. Het graan lag zonder zakken direct op de bodem die zodanig was
uitgevoerd dat het graan droog bleef. 1770 Aanzienlijk kleiner waren de boomstamkano’s waarvan BAAC in
2005 twee of drie vermoedelijke restanten vond, hier voor het gemak aangeduid met de Arentsburg 1 tot
en met 3. Het ging om kleine fragmenten die in of rond de periode 190-210 na Chr. waren hergebruikt in
een waterput. De fragmenten waren te klein om geheel zeker te zijn dat het boomstamkano’s waren. 1771
Met de door De Weerd gereconstrueerde ladingcapaciteiten tussen de 35 en 105 ton, volstonden
twee tot zes scheepsladingen per jaar om de bevolking van Forum Hadriani van graan te voorzien. En
zelfs met de beperkte capaciteit van circa 10 ton van schepen als De Meern 1 en de Zwammerdam 2,
waren circa twintig scheepsladingen per jaar voldoende. 1772 De jaarlijkse consumptie van wijn is in
bijlage I geschat op circa 100.000 liter of wel 100 ton. Dat is een groot schip tot tien kleinere schepen.
Het gemiddelde aantal vaten per lading valt ook in te schatten. In bijlage D is voor zeven in Voorburg
opgegraven vaten een gemiddelde inhoud van 600 liter berekend zodat het jaarlijks om
honderdzeventig van dergelijke vaten zou gaan. Indien vervoerd op tien kleine schepen, zou dat een
vijftiental vaten per schip betekenen. Verder is het verbruik van olijfolie op 7.000 liter (7 ton) geschat,
de inhoud van circa honderd bolle olijfamforen van het type Dressel 20. Dat zijn hooguit enkele
scheepsladingen, wat ook bijvoorbeeld geldt voor de jaarlijkse aanvoer van een paar duizend stuks
vaatwerk. Bij elkaar verdubbelde dat hooguit het tonnage dat voor graan is berekend.
Bouwmaterialen waren waarschijnlijk qua volume het volgende belangrijkste produkt dat
grotendeels per schip werd getransporteerd. Aan het eind van hoofdstuk 9 is berekend dat per week
gemiddeld twee schepen met stenen aanmeerden indien de stadsmuur met poorten in één
bouwseizoen werd gebouwd. Maar dat was een uitzonderlijke situatie. Er werden weliswaar ook
dierlijke produkten geconsumeerd, maar dat vee zal (deels) te voet (‘op de hoef’) zijn aangevoerd. De
rol van andere produkten was in omvang veel kleiner. De doorvoerhandel had in volume eveneens
een bescheiden omvang, en daarin vormde bovendien het op de hoef aangevoerde vee een
belangrijke component.
Al met al zal voor de eigen voorziening de reguliere aanvoer van bouwmateriaal en kleinere
produkten zoals vaatwerk, en overig voedsel, de frequentie ten opzichte van het aantal graanschepen
hooguit verdrievoudigd hebben. Het gaat het bij de bevoorrading van Forum Hadriani in totaal per jaar
dan om afgerond vijf tot twintig grote schepen, of vijftig tot tweehonderd kleine schepen. Ook is
opgemerkt dat de doorvoerfunctie van de Voorburgse haven waarschijnlijk niet al te groot was. In
hoofdstuk 21 en 22 wordt aangegeven dat het platteland grotendeels zelfvoorzienend was. Alleen
bepaalde produkten zoals terra sigillata zullen (deels) via Forum Hadriani het omringende platteland
hebben bereikt. Er wordt geschat dat die import voor het platteland in waarde slechts ongeveer een
vijfde bedroeg van de import voor Forum Hadriani zelf. 1773 Wat betreft het leger was er mogelijk een
grotere stroom via de stad. Maar eerder is aangegeven dat het bij de van het Cananefaatse platteland
afkomstige leveringen vooral om vee ging dat grotendeels over de weg werd vervoerd. Daarmee
1765
Milne 1985,98 noemt diepgang van circa 2 meter; Greene 1983,25 noemt 100-150 ton voor handelsschepen.
1766
Rathbone 2007,711.
1767
De Weerd 1988,208-209; Bazelmans 2005,26.
1768
Bericht ANP 26 juni 2003.
1769
Moeyes 2007,156 voor een recente visie en capaciteit van rond de 10 ton.
1770
Haalebos 1997,82-84 (lading) en Moeyes 2007,156 (tonnage).
1771
Köhler 2009 (waterput 6).
1772
Tonnages in Moeyes 2007,156
1773
Zie ook afb. 22.3 met indicatief een waarde van 40.000 denarii versus 225.000 denarii.
611