393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Holwerda is opgegraven (afb. 11.6). Het spoor is langgerekt en eindigt in een ongeveer ronde vorm
met een grootste diameter van circa 1,3 meter en een diepte tot 0,5 meter beneden NAP. 686 Omdat
Holwerda het loopniveau hier op ongeveer 0,6 meter boven NAP reconstrueert, zou het ronde spoor
ruim een meter diep zijn geweest. Het lijkt niet een gewoon afvalgat te zijn en doet met het
karakteristieke sleutelgatachtige uiterlijk sterk aan een oven denken. Het zou gezien vorm en formaat
een type A3 van Höpken kunnen zijn met een diameter van 1,2 tot 1,6 meter. De ronde vorm is dan de
in de grond ingegraven vuurkamer waarboven zich op loopniveau de ovenvloer en bakruimte bevond.
Het circa twee meter langgerekte spoor (0,7 meter breed) dat aansluit op de ronde vorm, zou dan de
ingegraven stookgang naar de vuurkamer zijn. Dat het Voorburgse spoor zo´n 110 voet van de
straatkant ligt (ruim 30 meter) klopt ook met het beeld in Keulen en andere steden waar de afstand
vaak twintig tot dertig meter bedraagt. De mogelijke oven is niet geheel parallel aan de achterschutting
gebouwd, maar wel ongeveer loodrecht op de vermoedelijke schutting met het aangrenzende perceel.
Het is dus niet zeker of de plaatsing van de oven rekening hield met de heersende windrichting zoals
elders soms het geval was. 687 In Voorburg zijn de gegevens overigens te schaars om met zekerheid
van een oven te spreken.
De toiletten
Onderzoek in de Vesuviussteden geeft aan dat veel Romeinse huizen een primitief toilet bezaten. Dit
bestond doorgaans uit een eenvoudige zitting boven een veelal rechthoekige beerput. Cicero meldt
dat de toiletten zich liefst ver uit het zicht bevonden. 688 Zelfs nog niet zo lang geleden bevonden de
beerputten vanwege de stankoverlast zich vaak nog buiten, en wel op het erf of binnenplaats. Erboven
stond dan een eenvoudig toilethuisje (‘kakhuis’), soms in combinatie met een varkensstal. Ook in het
Noordwesten van Europa bezitten Romeinse huizen zelden een inpandig toilet en bevindt de latrine
zich doorgaans op enige afstand van de woning. 689 Het is aannemelijk dat zich in insula II ook
dergelijke buitentoiletten bevonden die in verband met de stankoverlast zo ver mogelijk van het huis
waren geplaatst en waren afgedekt. Dat betrof bijvoorbeeld een deksel zoals in de Vesuviussteden, of
een dekmat van elkaar loodrecht kruisende twijgen zoals die zijn aangetroffen boven Romeinse
beerputten in Valkenburg. 690
Bij de zuidelijke erven in insula II ligt tegen de achterkant van de gemeenschappelijke schutting op
verschillende erven een rechthoekig gat, soms nog met resten liggend hout. Ze lagen volgens
Holwerda “vlak aan den achterwand”. Ze waren “vrij regelmatig gegraven en in de meeste ervan
waren enkele sporen van liggend hout te herkennen … welke doen vermoeden dat ze eenmaal met
hout bedekt waren”. In een enkel geval trof Holwerda ook nog het restant aan van “een verkoolden
houten paal”. Holwerda stelde dat het waarschijnlijk ging om “primitieve W.C.’s” die “door een houten
vloer overdekt” waren. 691 De poreuze Voorburgse bodem was uitstekend geschikt voor dergelijke
toiletten omdat de vloeibare bestanddelen gemakkelijk in de grond werden opgenomen. 692
Van de opgravingskaart valt globaal af te lezen wat het formaat was van de ten behoeve van de
latrines gegraven gaten. Dat is dan de maat ter hoogte van het opgravingsvlak ofwel enkele
decimeters onder het Romeinse maaiveld. Ze zijn ongeveer een halve meter breed met een lengte
van één meter (huis II.2) tot anderhalf meter (huizen II.3/4 en 5/6). 693 Bij het Huis met de Hoekporticus
(huis II.1) is zo’n spoor tegen de achterschutting niet waargenomen, of een rechthoekig spoor in de
noordwesthoek moet er een zijn. Mogelijk ontbrak hier een latrine omdat er slechts zo’n twee meter
van de schutting een waterput lag die niet via het grondwater vervuild mocht raken. Van het zuidelijke
rijtje huizen is verder van het achterste deel van het erf van het Vrijstaand huis met de Haardplaats
(huis II.7) bijna niets opgegraven. Dat geldt ook voor de noordelijke huizen in insula II.
Het Romeinse maaiveld lag volgens Holwerda ter hoogte van de gemeenschappelijke schutting
zo’n zes decimeter boven NAP. 694 Uit de dieptematen van Holwerda volgt dat de betreffende latrinekuilen
vier tot vijf voet diep (1,2 tot 1,5 meter) in de grond staken. Waar dieptematen zijn aangegeven,
686
In 1912 ingetekend als spoor 33 op veldtekening 1 : 100 met dieptemaat, bewaard in archief RMO.
687
Höpken 2005,31-35 (type) en 23-27 (ligging); Peacock 1982,68 en fig. 29 (types).
688
Cicero, Natura Deorum 2,141; Neudecker 1994,17; Perring 2002,196.
689
Neudecker 1994,18 over ligging bij stallen; Ditmar-Trauth 1995,221 en 227 (voorbeelden Rottweil en Schwarzenacker);
Meylan-Krause en Schucany 2002,220 (Oberwinterthur); Reichmann 2002,92 merkt op dat bij officierswoningen latrines wel
intern zijn.
690
Van Giffen 1955,99-100; Vergelijk Jansen 1991,156; Jansen 2002b,61-62, 156; Dupont 2008,108 over groot aantal toiletten
in de vroege burgelijke nederzetting in Nijmegen.
691
Holwerda 1913,18 en 1923,27.
692
Vergelijk Jansen 2002b,62 en 195; Ditmar-Trauth 1995,101 over rechthoekige latrines in Duitse Jagsthausen (2x2 m) en
Franse Alesia (2x1,85 m, 0,7 m diep).
693
Meting op basis van de veldtekening uit 1912 (1 : 100).
694
Holwerda 1913 afb. 1.
481