393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

In Zülpich was goed zichtbaar hoe efficiënt werd omgegaan met het afvalwater. In de hoofdalveus
was onderin de kuip een directe afvoer naar het afvoerkanaal aangebracht. Verder liep een afvoerbuis
door de onderkant van de kuiprand (pluteus) naar de vloer van het caldarium. Zodoende kon het
warmste afvalwater, dat van de hoofdalveus, ook worden gebruikt om de vloer te reinigen. Daartoe
liep de vloer in de richting van het frigidarium in totaal met ongeveer een decimeter af. Een dergelijk
verval van ongeveer 0,5 procent is ook in de Stabiaanse thermen in Pompeji vastgesteld. In de vloer
van het frigidarium bevond zich in de hoek een opening naar de afvoer. Elders is zichtbaar dat een
loden pijp door de deurdrempels de doorstroming vergemakkelijkte. Een dagelijkse schoonmaakbeurt
was zonder meer nodig, zeker in het tepidarium waar de badgasten vaak met olie werden
ingesmeerd. 1880
In Zülpich was ook het afvoersysteem uitstekend bewaard, een systeem dat gezien de sterke
gelijkenis tussen beide badhuizen ook in Voorburg gebruikt kan zijn. Terwijl in bijvoorbeeld Heerlen
een afvoer door de vertrekken zelf liep, was dat in Zülpich niet nodig. In Voorburg zijn evenmin in de
fundamenten onderbrekingen aangetroffen voor een afvoer. In Zülpich werd het kuipwater (koud en
warm) eenvoudig via de kuipwand direct naar buiten afgevoerd waar een open goot liep die deels 27
centimeter breed was en deels 50 centimeter. Ook de afvoer in de hoek van het frigidarium voerde af
naar zo’n goot. Via de goot werd het water zoals gebruikelijk naar de latrine gevoerd om die te kunnen
spoelen. Doordat de goot langs de dakrand liep, kon regenwater als extra spoeling worden gebruikt.
Het verval van de goot bedroeg in Zülpich 0,6 tot 2,2 procent. Dat is een gebruikelijke helling passend
bij de 2 procent die bijvoorbeeld in Valkenburg bij een afvoergoot is gemeten. 1881 In Voorburg voerde
de zuidelijke warmwaterkuip waarschijnlijk direct af op het nabijgelegen riool in de hoofdstraat
(decumanus maximus). De twee andere warmwaterkuipen en de koude kuip konden alle eenvoudig
afvoeren op een goot in het noorden. Net als in Zülpich kan het een open goot zijn geweest die tevens
als druipgoot voor het dak fungeerde. De goot liep dan langs de dakrand van de badvleugel en net als
in Zülpich langs de porticus naar de latrine. In bijvoorbeeld de Stabiaanse thermen in Pompeji was er
ook zo’n directe afvoer via de palaestra.
De afvoer
Wat aan water werd aangevoerd, moest ook weer worden afgevoerd. “Het water wordt in zulke grote
hoeveelheden de stad ingevoerd, dat heuse stromen door de straten en afvoerkanalen stromen” aldus
Strabo over de situatie in Rome. 1882 Daarbovenop kwam nog het regenwater dat ook weggewerkt moest
worden. Bij deze afvoer gaven de Romeinen wederom de voorkeur aan de eenvoudigste oplossing, zo
blijkt uit het onderzoek van Jansen. Net als bij de waterputten, biedt het onderzoek in de Vesuviussteden
en Ostia inzicht in de Romeinse aanpak. Dat inzicht helpt de situatie in Voorburg beter te begrijpen.
De Romeinen voerden het water het liefst via bermgreppels bovengronds af, wat het gemakkelijkst
was bij een poreuze bodem zoals de zandgrond in Voorburg. In dat geval legde men aan weerszijden van
het enigszins bolle wegoppervlak een afvoergreppel aan. Daarin verzamelde het regenwater zich dat
vervolgens via de bodem van de greppel in de grond verdween. 1883 Op gezette tijden konden de open
goten eenvoudig worden gereinigd. Een bermgreppel in het zuiden van insula I langs de weg over de
strandwal was ongeveer een meter diep en waarschijnlijk ongeveer anderhalve meter breed. Een
vermoedelijke bermgreppel langs de randweg bij het Vrijstaand huis met de Haardplaats (huis II.7) was
waarschijnlijk ongeveer even diep. Ondieper was de bermgreppel langs de zuidelijke rand van insula V
en/of X, wat waarschijnlijk verband hield met de hoge stand van het grondwater daar. Terwijl in eerder
genoemde voorbeelden de bodem van de bermgreppel zich minimaal een halve meter boven het
grondwaterpeil bevond, was de bodem tot vlak boven het grondwater gegraven. Het Romeinse
loopniveau bevond zich aanvankelijk slechts een halve meter daarboven, maar is later waarschijnlijk wel
opgehoogd.
Dit basissysteem met bermgreppels voldeed ook voor veldwegen uitstekend bij de afvoer van
regenwater. Alleen waar extra wateroverlast optrad, was het wegzakken in de grond niet voldoende en
werd het water stromend door de greppels afgevoerd. In Pompeji zijn rond het amfitheater en de
palaestra de wegen en publieke ruimtes onverhard en kon het water inderdaad in de poreuze ondergrond
wegzakken. Elders in de stad was de ondergrond harder en het terrein bovendien sterk hellend. Zo had
de belangrijke via Stabiana een helling van ongeveer vijf procent. In dat geval ging het regenwater
stromen en zou zonder extra voorzieningen het onverharde wegdek wegspoelen. In Pompeji zijn de
1880
Nielsen 1990,24; Dodt 2003,33,74,87 en Abb. 8 (ad b) en 10; Koethe 1940,55,84 en 110.
1881
Dodt 2003,72-73, 87, 91 en 141-143; Glasbergen 1967,40 (Valkenburg, castellum 1).
1882
Strabo Geographica V,3.
1883
Nederlandse voorbeelden in onder andere Bloemers e.a. 1981,103; De Grooth en Stuart 1987,24-25 (afb. 1) en 27 (afb. 2);
Bijvoorbeeld volgens Wacher 1975,51 hadden meeste Britse civitashoofdsteden geen uitgebreid rioleringssysteem.
626