393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

H 9 DE STADSVERDEDIGING
De verdedigingswerken met de stenen stadsmuur waren van een type dat vrij goed valt te
reconstrueren, hoewel er geen zichtbare restanten bewaard zijn gebleven. Daarbij zijn er interessante
bouwkundige details die perfect illustreren hoe de Romeinse ingenieurs worstelden met de drassige
lokale omstandigheden. Het is des te indrukwekkender dat ze ondanks de schaarste aan steen toch
een defensief sterke verdediging wisten op te bouwen. Het Voorburgse onderzoek levert voor het
eerst in Nederland een vrij betrouwbaar beeld op van een Romeinse stadsverdediging, die aanzienlijk
blijkt af te wijken van de wel bekende middeleeuwse omwallingen in ons land. Na eerst een blik op de
grachten, is er ruime aandacht voor het uiterlijk van de stadsmuur. Vervolgens worden de twee
opgegraven stadspoorten besproken en gereconstrueerd. Er wordt afgesloten met een inschatting van
de bouwinspanning die met de stadsverdediging gepaard ging.
De grachten
De Romeinen gaven de voorkeur aan grachten zonder water, een ander systeem dan bijvoorbeeld bij
middeleeuwse verdedigingswerken. Daarom zou gesproken moeten worden van droge grachten of
greppels. In het vervolg wordt hier om praktische redenen toch de kortere term grachten gehanteerd,
mede omdat die aanduiding algemeen wordt gebruikt voor Romeinse verdedigingswerken. Bovendien
speelde water in de praktijk onbedoeld toch vaak een rol.
De hoge grondwaterstand maakte het de Romeinen in Voorburg knap lastig om de grachten
droog te houden. Resten van waterplanten in de gracht van het castellum in Alphen aan den Rijn
illustreren dat de ingenieurs dit probleem in deze regio wel vaker tegenkwamen en niet uit de weg
gingen. Ook in Nijmegen zijn in de Romeinse stadsgrachten sporen van wateroverlast aangetroffen
met afzettingssporen van stromend water. Driessen heeft zelfs geopperd dat de Nijmeegse stadsmuur
(mede) een rol gespeeld kan hebben als waterwering. 1 Aan het eind van hoofdstuk 4 is aangegeven
dat een aarden wal (en later stadsmuur) langs het Kanaal van Corbulo een zelfde waterwerende
funktie gehad kan hebben. Ook is gewezen op de aan het eind van hoofdstuk 15 besproken
constructie in de binnenste gracht die mogelijk een reactie was op wateroverlast rond 160 na Chr.
Om het grachtenstelsel in de juiste context te kunnen plaatsen, is het van belang met de
dreigende wateroverlast bekend te zijn. In hoofdstuk 2 is beschreven hoe het Romeinse loopniveau in
de richting van de Vliet afliep. Zo lag in de noordwesthoek van de stad het maaiveld op ongeveer 1,05
meter boven NAP, en zuidelijker ter hoogte van de Heliniumpoort al bijna een halve meter lager op
ongeveer 0,6 meter boven NAP. En aan de kant van de Vliet bevond het loopniveau zich nog eens
bijna anderhalve meter lager rond de 0,7 meter beneden NAP (afb. 2.9). Ook is aangegeven hoe het
peil van het grondwater over die afstand iets minder snel daalde van ongeveer 0,7 meter beneden
NAP tot rond de 1,3 meter beneden NAP nabij de Vliet. Dat is achtereenvolgens 1,7 en 0,6 meter
beneden het Romeinse loopniveau. Na de terreinverhogingen in de 2 e eeuw nabij de Vliet is het
nieuwe loopniveau gestegen tot rond NAP en stond het grondwater nadien bijna anderhalf meter
diep. 2
Holwerda zag in het noordwesten van de stad zijn reconstructie van de Romeinse
grondwaterstand bevestigd in de grachten. Het ging om de diepte waarop de grachtbodem volgens
hem in de Romeinse tijd door het grondwater was vervormd: met name de binnenste gracht stak op
een aantal plaatsen kennelijk net enkele decimeters in het grondwater waardoor een spitse insteek
deels met loopzand werd gevuld (afb. 9.1). 3 Met de hoge grondwaterstand van hooguit 1,7 meter
beneden het maaiveld en in de winters een nog hogere stand, was het lastig de onderkant van de
grachten droog te houden. Het mogelijke probleem is goed zichtbaar op foto’s die Holwerda maakte
op punten waar hij de binnenste gracht tot op de bodem opgroef: na zware regenval staat er een
laagje water in (afb. 9.2). 4 In de richting van de Vliet nam dat probleem mogelijk nog toe omdat de
ondergrond niet uit het zand van de strandwal bestond maar uit slechter water doorlatende klei.
Ondanks dit hoge grondwaterniveau zijn de Romeinen er toch in geslaagd een grachtengordel
aan te leggen (afb. 4.14). Holwerda vervaardigde een serie profielen van het fundament van de
stadsmuur en de grachten: in 1908 bij insula VI, in 1910 bij insula I en in 1912 bij insula II (afb. 9.1).
Combinatie en reconstructie van die profielen geeft aan dat beide grachten daar ter hoogte van het
Romeinse maaiveld ongeveer 5 tot 6 meter breed geweest moeten zijn (afb. 9.3). Dat ligt ruim boven
1
Polak, Kloosterman en Niemeijer 2004,253 (Alphen); Driessen 2007,163 (Nijmegen); Enckevort en Thijssen 1996,150
(komvormig profiel in Nijmegen).
2
Mogelijk steeg het grondwater in de praktijk iets door de verhoging van het maaiveld.
3
Holwerda 1911,21-22 (en noot 1) en 41.
4
Holwerda en Evelein 1911, afb. 35 en 37; Holwerda 1913, afb. 11; Holwerda 1923, afb. 17, 29 en 30.
394