393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

voor vrouwen een tweemaal zo hoge entree noemt: “De pachter moet elke man een halve as en elke
vrouw één as laten betalen. Behalve de keizerlijke vrijgelatenen en slaven, die in dienst van de baas van
de mijn zijn en privileges genieten, evenals de kinderen en soldaten”. 1381 Het is de enige bron waarin een
dubbele toegangsprijs voor vrouwen wordt genoemd. Dat maakt het onzeker of het verschil overal gold.
Bijzonder is mogelijk ook dat in Vipascum soldaten gratis toegang hadden. 1382 Wel vrij algemeen is dat
kinderen zoals in Vipascum gratis entree genoten, waarbij het in andere bronnen om jonge kinderen lijkt
te gaan. 1383 In Rome waren in het midden van de 2 e eeuw de meeste publieke baden inmiddels voor
iedereen gratis. Maar daarbuiten zijn weinig gegevens bekend zodat gratis badbezoek specifiek voor de
hoofdstad lijkt te zijn zoals Rome wel meer unieke regelingen kende. 1384
De hoogte van genoemde entreegelden was waarschijnlijk onvoldoende om alle kosten te dekken.
Ook als de bouwinvestering in de Voorburgse baden door de Staat (bijvoorbeeld keizer Hadrianus) was
betaald, bleven er nog aanzienlijke kosten over voor brandstof, water en onderhoud (de olie werd door de
badgasten zelf meegenomen of ingekocht in het badhuis). Blyth rekent voor dat de entreegelden net
voldoende geweest zullen zijn om de brandstofkosten en het personeel te betalen. In Voorburg zou met
gemiddeld driehonderd baders (waarvan een derde vrouw) de jaarlijkse opbrengst zo’n 4.500 denarii
bedragen, uitgaand van één as per vrouw en een halve as per man. Dat is vergelijkbaar met de 6.000
denarii die blijkens een inscriptie een badhuis in het Italiaanse Bononia opleverde. Blyth berekent de
kosten van stookhout op circa 8 denarii per wagenlading van circa vierhonderd kilo, in welk geval alleen al
het stookhout (circa 350 wagenladingen) in Voorburg jaarlijks zo’n 2.800 denarii zou kosten. 1385 Een
inscriptie uit het Italiaanse Altino geeft aan dat de personeelskosten daar gelijk waren aan de helft van de
stookkosten, namelijk 1.500 versus 3.000 denarii. 1386 In dat geval zouden de Voorburgse
personeelskosten 1.400 denarii bedragen en de totale kosten inclusief brandstof 4.200 denarii. De
inkomsten (4.500 denarii) waren zo berekend inderdaad net voldoende om deze twee kostenposten af te
dekken. Daarbij werd dagelijks naar schatting ook nog zo’n 25.000 liter water verbruikt, bijna 100 liter per
persoon. Maar de kosten daarvan beperkten zich waarschijnlijk tot de arbeidsinspanning om het water op
te pompen, wat in het arbeidsloon is verwerkt.
De exploitant van het badhuis kan geprobeerd hebben met extra activiteiten wat bij te verdienen. Een
inscriptie uit de tijd van Hadrianus uit het Turkse Magnesia illustreert wat zoal mogelijk was. Naast de
verkoop van olie betreft het de verhuur van linnen en handdoeken en de verhuur van een klein altaar
voor offers. Daarbij kwamen bijvoorbeeld de verkoop van droge cake en opbrengsten van een
etenszaak. In het badhuis van Magnesia was kaas, gerst, olie, olijven, wijn, vis en groente te koop.
Verder genoot het badhuis er ook nog inkomsten uit een nabij gelegen herberg. 1387 Helaas zijn dat
soort details voor Forum Hadriani niet bekend. Maar het voorbeeld illustreert dat er waarschijnlijk wel
behoefte bestond aan extra activiteiten.
Blyth concludeert dat de entreegelden van de badhuizen waarschijnlijk waren afgestemd op het
financieren van de lopende kosten, zoals ook het voorbeeld uit Forum Hadriani illustreert. 1388 De externe
financiering beperkte zich dan in veel gevallen tot de bouwkosten en de kosten van verbouwingen. Dat
verklaart dat vooral die inspanningen van financiers worden genoemd, zoals in de inscriptie die een
restauratie van het badhuis in Heerlen vermeldt. De thermen waren in Voorburg het paradepaardje onder
de openbare gebouwen zodat de financiering goed geregeld zal zijn geweest. Maar het badhuis was niet
de enige kostenpost voor openbare voorzieningen. Er waren immers nog meer publieke bouwwerken die
onderhouden moesten worden. Hierover komen we te spreken in het volgende hoofdstuk.
1381 Nielsen 1990,123 en 132; Versteeg 1994,8 en 15 = Heerlen deel I; Rieche en Heimberg 1998,83; Neudecker 1994,63-64 en 73;
Krencker 1929,321, 333 en 336; Yegül 1992,45; Brödner 1992,121; Juvenalis, Satirae 6,445-47; Seneca, Epistulae 84,4; Horatius,
Satirae I.3,137; Cicero, Pro Caelio 62.
1382 Meusel 1960,103.
1383 Meusel 1960,103-104; Iuvenalis, Satirae 2,152; Fronto, Epistulae Graecae 229.
1384
Nielsen 1990,104; Fronto, Epistulae Graecae 229.
1385
Blyth 2000,88, 92 en table 1.
1386
Blyth 2000,87-88 (Altino en Bononia).
1387
Yegül 1992, 2, 44 (Plinius), 45-46 (inkomsten).
1388
Blyth 2000,87 en 90.
565