393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

Het uiterlijk van de havenpoort kan in de eerste fase vergelijkbaar zijn geweest met die van de
Heliniumpoort, maar dan met iets ruimere proporties. Met de veronderstelde breedte van de doorgang
was er net als bij de Heliniumpoort ruimte voor slechts één doorgang. Met de mogelijke verbouwing tot
een poort met halfronde torens kan de opzet van de poort vergelijkbaar zijn gebleven, dat wil zeggen
met een poortkamer over de gehele breedte en met daarboven over de volle breedte een plat dak met
kantelen. Dat poorttype met halfronde torens is zeer goed bewaard gebleven in Rome met daar als
fraaiste voorbeelden de Porta Appia en Porta Ostiensis. Andere voorbeelden zijn stadspoorten in
Londen, Lincoln en Colchester. Doorgaans bevonden zich bij torens van het Voorburgse formaat in de
halfronde torens elke drie vensters: één in het midden en twee aan weerszijde daarvan. Boven de
poortdoorgang was bij deze breedte net als bij de Heliniumpoort het aantal van drie vensters
gebruikelijk. Overigens dient opgemerkt te worden dat de interpretatie als stadspoort bij de schamele
door Reuvens opgegraven resten niet zeker is.
De overige poorten
Defensief was het niet verstandig alle wegen van poorten te voorzien. Keulen bezat in een ommuring
van 3,9 kilometer lengte negen poorten, dat is gemiddeld een poort om de bijna vijftienhonderd voet of
ruim vierhonderd meter. Een zelfde beeld levert Pompeji. Daar was de circa drie kilometer lange
ommuring voorzien van zeven of waarschijnlijk acht poorten, dus ook één poort om de ongeveer
vierhonderd meter. 177 In de jongere en veel langere stadsmuur van Rome bedroeg de afstand tussen
de poorten gemiddeld een kilometer. 178 Op basis van dit schema zou een totaal van vier poorten in
Voorburg redelijk passen bij het beeld in Keulen en Pompeji. In Voorburg zou dat resulteren in één
poort per zijde. Maar omdat in de westelijke Voorburgse muur al twee poorten zijn aangetroffen, paste
per strekkende meter in de Voorburgse bouwplanning kennelijk een groter aantal poorten.
De ligging van de Heliniumpoort (poort 1, afb. 4.2) in Voorburg is begrijpelijk omdat zich daar de
toegang tot de hoofdweg van Forum Hadriani bevond. En via de kleine westpoort (poort 2, afb. 4.2)
kon de weg over de strandwal als doorgangsweg door de stad gevoerd worden. De afstand tussen
beide poorten was nagenoeg driehonderd Romeinse voet. 179 Het is onzeker of er in dezelfde
westmuur ook zuidelijker nog poorten zijn geweest bij de decumanus 3 en 4. In hoofdstuk 5 is bij de
bespreking van de maatvoering van de wegen aangegeven dat er bij de decumanus 4 in de westelijke
muur mogelijk een doorgang was, mogelijk in de vorm van een zogeheten poterne (minipoort). De
daar door Holwerda opgegraven verdikking van de stadsmuur zou daar een onderdeel van geweest
kunnen zijn (afb. 6.20). Gezien de onzekerheid kunnen deze mogelijke poorten het beste aan het eind
van de nummering van de poorten worden toegevoegd: de mogelijke poorten 10 en 11 (afb. 4.2).
Op de noordmuur kwamen vier wegen uit (cardo 1 t/m 4). Gezien het verwachte aantal poorten,
bevond zich hier mogelijk alleen een poort bij de hoofdweg (cardo maximus). Maar er kan zich ook
een extra poort (poort 3) hebben bevonden bij de cardo 1 omdat die ongeveer aansluit op de
Binckhorstlaan. Daar in de buurt lag mogelijk een weg over de strandwal inde richting van de kust. En
het muurwerk is op die plek over een lengte van twaalf meter niet opgegraven, wat voldoende ruimte
laat voor een kleine poort. Het valt op dat de grachten aan weerszijden niet in elkaars verlengde
liggen, een afwijking die ook kenmerkend is voor de twee opgegraven poorten in de westmuur (afb.
9.26). 180 Het is van belang dat de buitenste gracht verspringt. Een onderbreking in de binnenste gracht
zou namelijk nog uit de eerste fase kunnen dateren toen er nog geen stadsmuur was. De buitenste
hangt vermoedelijk met de aanleg van de stadsmuur samen. Overigens is voorzichtigheid geboden
omdat Holwerda de tegenoverliggende sporen in twee verschillende campagnes onderzocht en
slechts een klein puntje van de buitenste gracht aangeeft. Hij kan de sporen dus verkeerd
geïnterpreteerd hebben. 181 Als hier al een poort stond, zal die waarschijnlijk van het kleine type zijn
geweest, vergelijkbaar met de kleine westpoort. Iets oostelijker vond Reuvens een verdikking van de
stadsmuur die ook met een poort te maken zou kunnen hebben. Maar blijkens de hoogtemetingen van
Reuvens was de stadsmuur hier dieper uitgegraven. Ten oosten van de verdikking geeft Reuvens
voor de bewaarde hoogte van het fundament van de stadsmuur vrij constant hoogtes rond de 0,3 tot
0,4 meter boven NAP. 182 De onderkant van het fundament lag ongeveer 0,2 meter beneden NAP
zodat het fundament tot ongeveer een halve meter hoogte was bewaard. Bij de verdikking geeft
177
Wolff 2000,144 (Keulen); Eschebach 1993,10 en Cantarella en Jacobelli 2003,62 (Pompeji).
178
Namelijk 18 poorten in de 19 kilometer lange muur (Connoly en Dodge 1998,251).
179
440 mm. op de grote linnenkaart = 88 meter, plus 0,5 meter versnijding voor opgaand muurwerk; 300 voet van 0,296 meter
is 88,8 meter.
180
Ook is het opvallend dat zich juist op deze plek na de Romeinse tijd een terreinafscheiding bevond, wat ook het geval is bij
de volgende toegang; dat kan dus met een oude toegang verband houden; Buijtendorp 1982,149-151 (afb. 11-14).
181
Holwerda en Evelein 1911 afb. 29 met sporen uit opgraving 1908 en 1910.
182
Kaart RA 30 c.12 geeft 1,7 - 1,8 meter beneden meetpunt op 2,12 m + NAP.
417