393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

het onderhoud van het badgebouw. 1361 Keizer Severus Alexander wees speciaal bossen aan om te
voorzien in brandhout voor de baden. Dat het om grote hoeveelheden hout ging illustreert een tweedeeeuwse
inscriptie uit het Italiaanse Misenum. Voor het stoken van de baden wordt een levenslange
donatie vermeldt van jaarlijks vierhonderd karrenvrachten goede kwaliteit hout. Dat is ruim een
karrenvracht per dag. En in Laen in Andalusië was voor de baden een bos van 150 iugera (bijna 40
hectare) gereserveerd. Ook is er een voorbeeld bekend van een speciaal voor stookhout onderhouden
wilgenbos in Spanje. 1362 Voor de komst van fossiele brandstoffen hadden steden vele malen hun eigen
oppervlak aan bos nodig. 1363
Volgens schriftelijke bronnen werd vooral hout gestookt, welke brandstof in onder meer
Herculaneum, Pompeji en Augst nog in situ is aangetroffen. Hout wordt ook als brandstof genoemd in
het pachtcontract van het badhuis in het Portugese Vipascum. Nielsen merkt op dat veel stookgaten
ongeschikt waren voor het gebruik van een andere brandstof dan hout. 1364 Maar blijkens opgravingen
werd op sommige plaatsen houtskool als alternatief gebruikt. Houtskool had als voordeel dat het een
beperktere ruimte innam en minder rookontwikkeling veroorzaakte en roetvrij verbrandde. In de
stookplaats van het badhuis in Maastricht vond Leemans “nog eene hoeveelheid houtskolen” en ook
het stookgat van de baden in Heerlen bevatte houtskoolresten. 1365 Volgens Leemans waren in
Voorburg ook botten van kleine dieren als brandstof gebruikt: “dat men onder de brandstoffen ter
verwarming van dubbele vloeren, ook beenderen van kleine dieren wierp, is uit de opdelving op
Arentsburgh met zekerheid gebleken”. 1366 Die opmerking moet betrekking hebben op de stadsvilla of
het openbare badhuis omdat Reuvens alleen daar hypocausten aantrof. Of het botmateriaal ook
werkelijk als brandstof is gebruikt, is niet met zekerheid vastgesteld. In Voorburg zijn door BAAC en
het AAC restanten van steenkool gevonden, een grondstof die onder meer in het dal van de Worms
aan de oppervlakte gewonnen kon worden. Maar dit lijkt vooral gebruikt voor metaalbewerking. 1367
Verder werd waarschijnlijk in de Romeinse tijd al turf gewonnen, zo blijkt uit fragmenten turf die bij
Leidschendam in het kanaal van Corbulo zijn gevonden. 1368
Bij experimenten met een nagebouwd Romeins hypocaustum in de Saalburg was dagelijks 25 kilo
houtskool nodig om een woonvertrek op 23 graden Celsius te houden. Het ging om een ruimte van 69
kubieke meter inhoud bij een buitentemperatuur van nul graden. Het bleek efficiënt het vuur s’nachts
zachtjes te laten smeulen omdat het volledig opnieuw warmstoken veel extra brandstof vergt. 1369 De
inhoud van de verwarmde Voorburgse vertrekken was in totaal ongeveer een achtvoud van die bij de
experimenten in de Saalburg. 1370 . Daarmee valt het Voorburgse verbruik op het equivalent van
tweehonderd kilo houtskool per dag te schatten. Voor de productie van een kilo houtskool was ongeveer
twee kilo hout nodig zodat dagelijks zo’n vierhonderd kilo hout nodig was. Dat is redelijk vergelijkbaar met
de ruim driehonderd kilo hout die is berekend voor het privébad van een Romeinse villa bij het Britse
Welwyn. Die ruimte was ongeveer de helft zo groot als in Voorburg, maar daar staat tegenover dat werd
gewerkt met extreem hoge temperaturen van 55 tot 70 graden. Voor het caldarium van de Stabiaanse
thermen is een dagelijks verbruik van circa honderdzestig kilo hout berekend, maar daar is de omgeving
warmer. Het dagelijkse Voorburgse houtverbruik kan al met al vergelijkbaar zijn geweest met de karlading
van circa vierhonderd kilo die Blyth dagelijks voor een badhuis berekent. Jaarlijks waren voor het
Voorburgse badhuis dan ruim driehonderdzestig karrenvrachten nodig, vergelijkbaar met de vierhonderd
vrachten die in een klassieke bron voor een ander badhuis worden genoemd. De oogst van een hectare
bos bedraagt zo’n 1.750 tot 3.500 kilo hout per jaar. 1371 Dat zou betekenen dat voor het stoken van het
Voorburgse badhuis jaarlijks de oogst van circa veertig tot tachtig hectare bos nodig was. Dat komt in de
buurt van de bijna veertig hectare die uit klassieke bron bekend is voor een ander badhuis. 1372 Bij een
analyse van het grafveld in Valkenburg ZH bleek dat vanaf het midden van de 1 e eeuw tot in de 3 e eeuw
hoofdzakelijk Es en Els als brandstof werd gebruikt. Het is goed mogelijk dat deze houtsoorten (deels)
werden gewonnen in bossen in het grote veengebied ten oosten van Forum Hadriani. 1373
1361
Yegül 1992,44 (en noot 107) en 46 (en noot 119); Duncan-Jones 1982,157 nr. 225.
1362
Meusel 1960,130; Nielsen 1990,19; Yegül 1992,44-45 (en noot 107) en 321; ILS 5689 (Misenum); Duncan-Jones 1982,157
nr. 225 (Altino); CIL II 3361 (wilgenbos); Blyth 2000,88; Rothenhöfer 2005,224-225.
1363
McNeill noemt zelfs een factor 50 tot 200 (Vlasblom 2007).
1364
Krencker 1929,333-336; Meusel 1960,123; Eschebach 1979b,42; CIL II, Supl. 788 e.v; Nielsen 1990,19-20; Yegül 1992,368
en noot 38; Dodt 2003,78.
1365
Rieche 1989,35.
1366
Leemans 1843,58. Leemans groef onder leiding van Reuvens in Arentsburg.
1367
Gazenbeek 2009a,245 en 255 (BAAC); Gazenbeek 2009c,86, Stofffels 2009b,94; Driessen, Van der Heiden en Stoffels
2009,129 (AAC); Rothenhöfer 2005,100-101 en 224-225 (winning en toepassing algemeen).
1368
De Kort en Raczynski-Henk 2008,19.
1369
Kretzschmer 1953; Forbes 1958 (deel VI),53; Boon 1974,126; Yegül 1992,381.
1370
Twee hoofdvertrekken van ieder ca 35m2 en 6m hoog, en vier nissen van ieder 10m2 en ca 3,5 m hoog = 560 m3.
1371 Rook 1978; Blyth 2000,88 (noot 9) en 91.
1372 MacMahom 2003,53.
1373 Van Rijn 2008,30-31.
563