393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

worden getekend waarin zichtbaar was dat de top van het zand hier op circa 0,4 meter boven NAP lag
en de onderkant van de uitbraaksleuven tot ongeveer 0,1 meter boven NAP in het zand stak (afb.
1.17). Het geheel deed Reuvens denken aan een complex van afzonderlijke winkels (tabernae) zoals
die onder meer in de Vesuviussteden en Ostia voorkwamen. 466 “Deze partij gebouwen gelijkt veel naar
een rei winkelhuizen” merkte Reuvens al op. 467 De ligging aan een van de hoofdwegen maakt die
interpretatie aannemelijk. Karakteristiek zijn de grotere winkelruimte aan de voorzijde en het kleinere
achtervertrek dat kon dienen als opslagplaats en/of woonruimte. Waterputten suggereren dat de
vertrekken in Voorburg in ieder geval gedeeltelijk een productieve functie hadden. Dat maakt het
waarschijnlijk dat in het stenen gebouw van insula VI de woonruimtes zich (deels) boven deze
vermoedelijke winkels bevonden zoals bij veertig procent van de winkels in Pompeji het geval was. 468
Dergelijke winkelcomplexen waren vrij algemeen. In de Vesuviussteden was één op de tien winkels
onderdeel van zo’n complex. 469 Aan het eind van hoofdstuk 19 wordt geschat dat er in Forum Hadriani
vijftig tot vijfenzestig winkels geweest kunnen zijn. Dat zou bij een verhouding van een op tien
betekenen dat er vijf tot zeven winkels in het winkelcomplex waren, wat het resultaat zou kunnen zijn
van gecalculeerde stadsplanning. Een dergelijk aantal is goed mogelijk. Met gemiddeld vijf meter per
winkel zou het complex circa 25 tot 35 meter lang geweest zijn. De opgegraven lengte bedraagt
minimaal dertig meter. De beschikbare ruimte was ongeveer 150 voet, afgerond 45 meter (afb. 10.19).
Eenheid VI.1 heeft een circa 5 meter brede en 7,5 meter diepe voorruimte (circa 37 m2). Het
achtervertrek is bij dezelfde breedte (5 meter) ongeveer 5 meter diep (25 m2). Het totale oppervlak
van circa zestig vierkante meter is zeer gebruikelijk voor dergelijke winkels met achterkamer. Achterin
de hoek van de achterkamer bevond zich een vierkante houten waterput, en naar het schijnt voorin
ook. De aangrenzende eenheid VI.2 is met 4,5 meter iets smaller dan de 5 meter van VI.1. De daar
naast gelegen eenheid VI.3 lijkt juist breder geweest te zijn. Op zijn kaart vermeldt Reuvens bij ruimte
VI.3 de vondst van vrij veel “stukken kolom”, zuilfragmenten die overigens ook later van elders
aangevoerd puin kunnen zijn. Als de zuilfragmenten wel bij het gebouw horen, was dit kennelijk fraai
uitgevoerd. Er valt dan aan een publieke markthal (macellum) te denken omdat zich daarin ook
dergelijke winkels met achterruimtes bevonden. Maar onderzoek in Italië geeft aan dat markthallen vrij
zeldzaam waren en vooral in grote steden voorkwamen. 470 Daarom valt ook eventueel aan een grote
herberg (mansio) te denken die immers vaak aan de rand van de stad lag en bij belangrijke wegen. In
herbergen kwamen dergelijke vertrekken voor. Verder bevond zich in de directe nabijheid veelal een
badhuis, wat in Voorburg ook het geval is: van de straathoek was het zo’n honderd meter naar de
ingang van de Reuvensbaden, de grote publieke thermen. 471 Maar de aanwezigheid van waterputten
in de vertrekken past daar minder goed bij, hoewel die uit een latere fase zouden kunnen stammen.
Met de beschikbare gegevens blijft de interpretatie als winkelrij het waarschijnlijkst.
De oostelijke rooilijn van de vermoedelijke winkels ligt ongeveer in het verlengde van de oostelijke
gevel van het badhuis. Dat duidt erop dat de eerste aanleg dateert uit de periode van Forum Hadriani
van voor de stadsuitbreiding, dus in de 2 e eeuw. Met de stadsuitbreiding in waarschijnlijk het begin
van de 3 e eeuw is de hoofdweg (cardo maximus) waarschijnlijk ook hier naar het oosten opgeschoven
en het gebouw minimaal tien meter naar het oosten uitgebreid zoals besproken in hoofdstuk 7.
Vondsten uit de 3 e eeuw uit de waterput geven aan dat het gebouw toen nog in gebruik was. 472
Opmerkelijk is dat het gebouw ook naar het zuiden uitgebreid lijkt te zijn waarbij de decumanus 1, de
weg over de strandwal, deels werd overbouwd (afb. 8.4). In hoofdstuk 8 is aangegeven dat dit
mogelijk in een laat-Romeinse fase is gebeurd toen deze weg niet meer zo belangrijk was en de kleine
westelijke poort misschien zelfs was dichtgemetseld. Reuvens suggereert dat het gebouw uit een late
periode stamt omdat “de grondslagen van deze partij [puin] bestaan uit stukken van kolommen,
kapiteelen en inscriptiën in kalksteen”. Ook waren op verschillende stenen brandsporen zichtbaar. Hij
achtte het zelfs mogelijk dat het gebouw pas in de periode van “de Frankische invallen” aangelegd
zou zijn.
466 Bijvoorbeeld de winkelrij langs decumanus Ostia (regio II, insula VIII).
467 Reuvens 1829a,2; Holwerda 1909d,60 en Holwerda 1923,8.
468 Wallace-Hadrill 1994,80.
469 Pirson 1999,19, 159-160 (Abb. 155-157) en 166 (Vesuviussteden). Vergelijk een dergelijk complex met zelfde breedtes in
kampdorp Gellep (Reichmann 2002,96). Verder onder Andere Jamar e.a. 1991,114 en afb. 64-65; Wacher 1975 fig. 10-11;
Offenberg 1978,11.
470 Frayn 1993,103 over vaak kleine oppervlakte; Gros 1996,459 over zeldzaamheid.
471 Buijtendorp 1987a, noot 55; Schleiermacher 1972, afb. 17-19; Laur-Belart 1973,143-145; Wacher 1975,fig. 43 en 62; Wacher
en Burnham 1990,36.
472 Zie hoofdstuk 8; overigens is het ook mogelijk dat inmiddels sprake was van een open terrein waarin de waterput is
aangelegd.
454