393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

De voorzieningen (Services)
Naast het gebruik van (deels) stenen muren, betonnen vloeren en de grotere kavelbreedte, zijn er ook
andere aanwijzingen dat de bewoners van de rijenhuizen uit insula VIII welgestelder waren dan die
van de volledig houten huizen in insulae I - III. Dat blijkt uit de voorzieningen. Zo bezat een aantal van
de huizen in insula VIII een eigen afvoer op het hoofdriool en waren enkele aantal waterputten
gebouwd van steen en niet van hout. Verder toont een omgevallen zuil dat een van de huizen op het
achtererf een heuse stenen zuilengalerij bezat (afb. 12.13A).
De huisindeling (Space plan)
De verdere indeling van de huizen in insula VIII laat zich minder goed reconstrueren. Dat is mede het
gevolg van verbouwingen en verschillende fasen, die de interpretatie van de opgravingsgegevens
extra lastig maken. In andere Romeinse steden blijkt dat percelen nogal een werden samengevoegd.
Een voorbeeld is de Casa dell’ Alcova in Herculaneum waar twee dertig voet brede huizen werden
verbonden met een tussendeur. 846 Overigens werden huizen ook wel in kleinere eenheden opgesplitst
zoals een 2e eeuws Romeins koopcontract uit Roemenië illustreert. 847 Dergelijke details vallen in
insula VIII niet meer te achterhalen. Toch valt wel enigszins een beeld van de huisindeling te vormen.
De huizen in insula VIII zijn alle aan elkaar gebouwd. Daarmee ligt een dak met de nok evenwijdig
aan de straat het meest voor de hand zoals in hoofdstuk 11 is betoogd voor de rijenhuizen van insula
II. Voorbeelden uit onder meer middeleeuws Maastricht illustreren dat deze dakconstructie ook
mogelijk was als de huizen op verschillende momenten werden gebouwd of verbouwd. Daarbij kunnen
er verschillen zijn geweest in nokhoogte waardoor de daken onderling versprongen. Bij zo’n
gemeenschappelijk dak kon over een porticus het regenwater over de stoep naar de rand van de
straat worden afgevoerd. Omdat er al vóór de brand een porticus stond - zoals dat langs de hoofdweg
ook vrij gebruikelijk was - behoort een porticus zeker tot de mogelijkheden. Het zou dan om houten
zuilen gaan waarvan Reuvens de sporen niet heeft herkend. Omdat in 1988 net buiten de mogelijke
plaats van zo’n zuilengang is gegraven, blijft het bestaan ervan in deze bouwfase speculatief. Aan de
achterzijde zal sprake zijn geweest van naar binnen gerichte luifeldaken langs de erfscheidingen, en
dwarskappen voor aanvullende bebouwing die de volle breedte van het erf besloeg. In het Duitse
Zugmantel lijken de voorhuizen negen tot elf meter diep geweest te zijn, in Xanten twaalf tot ruim
achttien meter. 848 In Voorburg zelf zijn er de vijftien meter diepe huizen in insulae I - III in Voorburg.
Volgens Wallace-Hadrill bevinden werkplaatsen, waaronder bakkerijen en vollers, zich met name
in middelgrootte huizen zoals die in insula VIII. De werkplaatsen zijn in de Vesuviussteden gemiddeld
76 vierkante meter groot. Kleinere huizen als in insula I en II hebben daarvoor naast een woondeel
onvoldoende ruimte, terwijl de bewoners van grote huizen doorgaans andere inkomsten hadden.
Volgens Wallace-Hadrill had in de Vesuviussteden zestig procent van de middelgrootte huizen een
winkel en/of werkplaats met opslagruimte. 849 Het is dus geen toeval dat juist in insula VIII
verschillende restanten zijn gevonden van ambachtelijke activiteiten. Het gaat onder meer om
bronsafval en een stenen goot (huis VIII.1), vuurplaatsen (huis VIII.2 en 4) en een maalsteen van een
mogelijke bakkerij (huis VIII.5). Ten behoeve van de lichtvoorziening bevonden werkplaatsen zich
vaak aan de voorzijde waar aan de straatkant veelal een grote opening was. 850 Maar ook een ligging
buitenshuis op het achtererf was geliefd omdat daar eveneens volop licht aanwezig was en het
brandgevaar kleiner was.
Bij de huizen VIII.3 en VIII.4 lijkt het voorste vertrek zo’n negen meter (30 voet) diep, goed voor
een oppervlak van circa tachtig vierkante meter. Dat oppervlak past dus goed bij werkplaatsen. Er zijn
volop voorbeelden dat deze net als hier direct aan de weg lagen. 851 Het is waarschijnlijk dat deze
grote voorruimtes, eventueel met een achtervertrek, onder een dwarskap lagen. Onder meer de
betonnen vloeren geven aan dat de woningen soms aanzienlijk naar achteren zijn uitgebouwd.
Hoewel de aanwijzingen daarvoor vaag zijn, is zowel bij het Huis met de Oesters (huis VIII.2) als het
Huis met de bronzen Munten (huis VIII.3) op circa 80 voet (23,5 meter) uit de voorgevel een
dwarsmuur zichtbaar. Daarbij is het goed mogelijk dat het om een latere aanbouw gaat met kleine
binnenplaatsen. Deze open ruimtes meetellend, komt het bewoonde oppervlak dan op ruim 210
846
De Kind 1992,186. Vergelijk latere ‘dubbelhuis’ (Rottier 1988,145); MacMahon 2003,33 en 36.
847
Casey 1985,47; De Kind 1992,105; CIL .2,944-945 nr.viii.; Wallace-Hadrill 1994,105 noemt Digesten Ulpianus 8.4.6.
848
Ditmar-Trauth 1995,74-75, 75 en 248 (Zugmantel), 243-245 (Xanten), 285 (Malain) en 316 (Lausanne).
849
Wallace-Hadrill 1994,17; Vergelijk Perring 2002,51.
850
Ditmar-Trauth 1995,74 en 248.
851
Wallace-Hadrill 1994,82 en 137; Voorbeelden van werkplaatsen aan voorzijde in Ditmar-Trauth 1995,116 en 243-245
(Xanten), 165 (Silchester), 166 (Walton-le-Dale), 167 (Waternewton), 168 (Wroxeter), 224 (Saalburg), 228 (Schwarzenacker) en
345 (Boedapest).
504