393 Deel II: het uiterlijk van Forum Hadriani “De ... - VU-DARE Home

forten bevonden de deuren zich soms in de achtermuur, maar dat lijkt in Voorburg minder praktisch.
Zo’n deur aan de achterzijde was met name nuttig als de kamer ook de enige toegang tot de
weergang was en dus in noodsituaties goed toegankelijk moest zijn. In Voorburg was de stadsmuur
echter voorzien van een aarden wal waarop doorgaans naast de poorten een eenvoudige buitentrap
(ascensus) was aangebracht die in noodsituaties de toegang tot de weergang en poortetage veilig
stelde. 154 Voor de poortwachters zal er wel een houten binnentrap zijn geweest. In onder meer
Pompeji is zichtbaar dat houten trappen vaak op een basis stonden met de eerste treden in steen, wat
voorkwam dat de trap door bodemvocht ging rotten. 155
Illustratief voor de slijtage die tijdens het gebruik van poorten kon optreden, is een in Xanten
opgegraven en tentoongestelde steen van een van de poorten. Daarop zijn duidelijk de
beschadigingen te zien die de wielen van karren in de loop der tijd hebben aangericht. 156 Dergelijke
beschadigingen zijn ook bijvoorbeeld zichtbaar bij een Romeinse stadspoort in Silchester. 157 De
inmiddels zo’n honderd jaar oude poortreconstructie in de Saalburg is daarom een aardige
tegenhanger van recentere reconstructies als die in Xanten.
De kleine westpoort
Nadat het puzzelstuk van de Heliniumpoort was gelegd, werd de reconstructie van de kleine westelijke
poort ook gemakkelijker (afb. 9.22). De voorzijde van deze poort is in 1910 opgegraven en de
achterzijde in 1911 (afb. 9.19 en 9.20). De plattegrond van de kleine poort is ook in schaal 1 op 200
vastgelegd (afb. 9.21). Holwerda: “Tegen den westmuur aanliggend werd daar het zeer zware
vierhoekige fundament van het eenvoudige vierkante poortgebouw blootgelegd, ter grootte van +-
7,60 M. bij 4 M.” Blijkens de plattegrond is de genoemde maat exclusief het fundament van de
stadsmuur aan de voorzijde. Het totale rechthoekige fundament meet dus circa 7,6 bij 5,3 meter. Met
rondom wederom een veronderstelde versnijding van een kwart meter, zou de poort opgaand circa 7,1
bij 4,8 meter groot zijn (24 bij 16 voet). Het fundament is 1,25 tot 1,4 meter breed en staat hier niet op
heipalen.
Het viel op dat de achterzijde dieper was gefundeerd, wat een aanwijzing kan zijn dat ook deze
poort in tot haast nopende omstandigheden los tegen de muur is aangebouwd, hoewel bijvoorbeeld
ook een gespecialiseerde bouwploeg de verklaring kan zijn. 158 De in 1910 onderzochte stadsmuur
stak circa veertig meter noordelijker tot twee decimeter beneden NAP in de grond, dat is een halve
meter minder diep dan de kleine poort waarover Holwerda schrijft: “De achterwand van het
poortgebouw was tot een diepte van +- 70 – A.P. gefundeerd”. 159 Omdat het Romeinse loopniveau bij
de kleine poort wat lager lag, zal het absolute diepteverschil overigens minder dan een halve meter
zijn geweest. Het loopniveau lag volgens de metingen van Holwerda hier ongeveer 0,8 meter boven
NAP (afb. 15.20). 160 Het fundament ging dan ongeveer anderhalve meter diep.
Voor de poort lag tussen de grachten een verharde dam “die tusschen de grachten door naar de
poort voerde en die met een massa fragmenten en puin bedekt was, zoodat de verharding van den
grond hier reeds voor de opgraving in de weide merkbaar was”. Over het materiaal in de dam schrijft
Holwerda: “Behalve vrij wat pannen o.a. met stempels van den Ex. Germ. en stukken van den
bovenbouw van den muur werd hier aardewerk gevonden”, waaronder een terra sigillata stempel
‘Aper Fecit’. Volgens hem dateert het aardewerk “in hoofdzaak uit de tweede helft van de 2 e eeuw na
Chr.” 161 Het duidt erop dat het genoemde wegdek in de tweede helft van de 2e eeuw is aangelegd,
mogelijk in samenhang met de bouw van de poort. Later is de dam met “stukken van den bovenbouw”
van de verwoeste poort bedolven geraakt. In het tracé van dezelfde weg, tussen insula VI en VII, vond
Reuvens uitstekend bewaard gebleven resten van een uit stukken pan en tegel samengesteld
plaveisel dat dus mogelijk uit dezelfde periode stamt (afb. 8.5).
Het globale uiterlijk van de kleine poort laat zich redelijk goed reconstrueren (afb. 9.22 en 9.23).
Het ontbreekt hier aan de ruimte voor trapkamers zodat het aannemelijk is dat de weergang direct
over de doorgang is gevoerd, eventueel via een kleine verhoging van enkele treden. Dat de poort niet
buiten de muur naar voren springt, in tegenstelling tot de Heliniumpoort, versterkt het beeld dat de
154
Bidwell e.a. 1988,209.
155
Fraai zichtbaar in het Huis van de Ceii in Pompeji; elders resteert soms nog de stenen basis.
156
Geyer 1999,165 afb. 52; Van Tilburg 2005,85, 144-145 en afb 12 met op basis slijtage en beschikbare ruimte voor maken
bochten een reconstructie van de verkeersrichting.
157
Boon 1974,103 (zuid-west poort).
158
Geyer 1999,141 noemt een bouwvoeg van een poort uit de begintijd van Xanten toen er nog geen urgentie leek te zijn en
denkt aan aparte bouwploeg.
159
Holwerda 1911,16 met muurstuk bij afb. 1.F en Holwerda 1912b,2 plus afb. 1-3.
160
Op basis extrapolatie hoogtelijn.
161
Holwerda 1911,23.
414